Sunday, October 25, 2009

Kleö Ntomneu Matteo Ricci ma Uab Sinas

Atuis: Yohanes Manhitu

HAEFES I, au ukeo abaca-sin he tpiô henait tahín uispaer Yesuit-es lê a-ntepon kun in lolen he nânoin’on talantea nahín lekleok uab Sinas, ka ala fa namolok, me tala ntui naleok onlê ahintin. In eslê kaesmutî ahunûsekê lê nahín tuis Sinas klasik ma oke-te nok in aonbian, Michele Ruggieri, nsusun kamus Portugis-Sinas ahunûsekê. Fun a-nbi oras nane, fêka nmuî fa sin biakin lê nahinan uab nane leko-leko. Mepu mâfenâ nane in nanaobe he nèk meûsinê neu atoin-Sinas ok-okê lê a-nbi oras nane, fêka nahinan fa lasi Sranî ma teknologi lê neman nâko pah Kaesmutî. In a-msâ eslê kaesmutî palmelu lê a-ntam neu Kota Matalâ (The Forbidden City), uiskesel Sinas in sonbalaf lê tuaf anaomnemat matalâ he nteane ma nkiso.

Uispaer kaesmutî lê hit fê tamolok a-ntomneune eslê Matteo Ricci (nèk uab Sinas nak Li-ma-teu), mahonis a-nbi Macerata, Italia, nbi ton 1552. Ricci na’úb ini ‘noinâ teologi ma hukum a-nbi skol Yesuit-es a-nbi Roma. Nbi ton 1577, in natám sultotis (lamaran) he njail anggota misi neu India, ma in natbók nâko Lisabon, Portugal, neu India, nbi Funtenû ton 1578. In a-ntea Goa, India, nbi Funsiô ton 1578, ma ton há nfin onnane-te in natutan naot neu Pah Sinas.

Nbi ton 1582, Ricci nmulai nânoinâ he nahín Sinas in uab ma adat a-nbi Makau, oras nane Portugis es naplenat pah pisâ nane. Natuin in hine neu uab—molok ma tuis—Ricci nabè'i nsolnon ma naseolbon nok atoin’askoltin a-nbin Pah Sinas a-nbi oras nane. Ka ala fa nane, Ricci msâ es a-nfain nete-lalan neu hine matematika kaesmutî ini neu abitin Pah Sinas, lê oras nane fêka napènin fa hine nane. In nânoinâ sin geometri, trigonometri, astronomi, ma natlakab Euclid in buku 6 (né) neu uab Sinas. Nbi area geografi ini, Ricci nane kaesmutî ahunûsekê lê a-nlekan atoin-Sinas sin gambarpah (peta), lê natámnok Pah Sinas. Nbi oras nane, abitin Pah Sinas neneôpin nak ala sin pahe es nânae nbi pah-pinan i.

Tuis i ka nsail fa he ntek nasòp sâ-sâ a-ntomneu Ampaer Ricci, fun i ka biografi fa. He tâpalan molok, neu mauthe tketun lasi on i: Matteo Ricci, natuin in hine uab Sinas, nfain-on nete-lalan, he nèk halinat ma meûsinê (eslê Lasi Sranî ma hine humâ-humâ) nâko Kota Abalbalat (Roma) neu Kota Matalâ (Pah Sinas). Ricci natón nalail bukti ben, nak uabe es lof nasoin lalan neu pah ma budaya bian. Kalu ka natuin uab, ‘noinâ ma hine ka nabè' fa masenâ, saäntèn he nmoin namlia talantea nafua leko. Neu, munî i Ampaer Ricci in naukele (niutnatê) es Distrik Xicheng njali ‘takaf neu matalus (relasi) Barat-Sinas ini. In nasaitan pah-pinan i nbi Beijing nok tanggal 11 Funnimâ ton 1610, nbi oras nane in tone 58. Talantea munî i, Ampaer Matteo Ricci (Li-ma-teu) in kanne matuï nabala es Pah Sinas in sejara, ma atoinkomunis-sin amsâ a-npules ma nhormat uispaer misionaris nâko Itália i, lê un-unû a-nmepu nbi sin pah.


Noemuti, Timor Neontés, 25 Funboës 2009

No comments:

Post a Comment

Hanfuaf Nonô Fauk ntomneu Uab Metô

Natuin laistenab nak Uab Metô, lê a-nmuî kanaf humaf bian onlê METO, UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, TIMOR, TIMORESE, TIMOL, TIMOREESCH, TIMOREEZEN, DAWAN, TIMOR DAWAN, RAWAN, ma humaf bian (sumber: taklik teu i), ka nnès fa nâko tuaf 0.75 juta (baca: nol koma juta bôhitumním) es naüabe (= namolke) (sumber: the Indonesian Heritage, Language and Literature, 1998) nbi kabupaten (distrik) teun nok dialek (logat) humâ-humâ, au utenab ak uab i musti napèn hormat ma mateab neu pah-pinan nfunamnatéf. Au 'bèt an kanaf UAB METO fun in es mapakê namfau nnèsi nbi Pah Metô. Kanaf teun lê, natuin au tenab, nebè' mapakê msâ eslê UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, ma DAWAN.

Kanaf DAWAN nane kanaf “matâteme”, fun fêka tít fa tuaf es nahín (kalu au ka 'san) lekâ kanaf nane nemantea atoin-Metô sin luekkin ma in nâko mé. Tuaf aüab Labit (= Uab Indonesia) sin, natám nok atoin-Metô sin kuk, onlêhe npaek tekas BAHASA DAWAN he nlekan neu UAB METO. Au uäkâ ak atoin-Metô namfau ma atoni biakini msâ a-nkios nak kanaf DAWAN nfain-on tekas Labit neu kanaf UAB METO. Lê i nebè'i nfain alasan nansâ es tekas i mapakê a-nbi bale-bale. Lasi i nabè'i ntom nak oras tuafes a-ntek kanaf aî tekas i, tuafes aî tuafin lê namolok nokne lof nalulub neöp neu Uab Meto aî neu atoin-Metô. Natuin hanaf i, natuin au lomit, 'bèt an kanaf nua in lê i nfain on judul neu blog i, nok tuis DAWAN nbi 'takaf nabit.

Tabê ma pules nâko blog tuaf,

Yohanes Manhitu

ymanhitu@gmail.com

Yogyakarta, 14 Funboësamnuâ 2007