Monday, January 21, 2008

Nbi au nekak nanan (Dawan/Uab Metô)*


Nâko: Yohanes Manhitu

Faije fê naplenat pah-pinan
Me au nekak nmoin piuta
Ma nbi au nekak nanan
Ho mkios kau paluta.

============

Di lubuk hatiku (Bahasa Indonesia)

Sang malam masih merajai alam
Namun hatiku terjaga selalu
Dan di lubuk hatiku
Aku senantiasa kaulawati.

============

Dans le fond de mon cœur (Français)

La nuit règne encore le monde
Mais mon cœur est toujour réveillé
Et dans le fond de mon cœur
Tu continues à me visiter.

============

En el fondo de mi corazón (Español)

La noche todavía reina el mundo
Pero mi corazón está siempre despierto
Y en el fondo de mi corazón
Me sigues visitando.

============

No fundo do meu coração (Português)

A noite reinha ainda o mundo
Mas o meu coração fica sempre acordado
E no fundo do meu coração
Continuas a me visitar.

============

In the bottom of my heart (English)

The night still reigns over the world
Yet my heart is always awake
And in the bottom of my heart
You keep on visiting me.

============

En la fundo de mia koro (Esperanto)

La nokto ankoraŭ regas la mondon
Sed mia koro estas ĉiam maldorma
Kaj en la fundo de mia koro
Vi min daŭrigas viziti.

============

Nel profondo del mio cuore (Italiano)

La notte ancora regna il mondo
Ma il mio cuore è sempre sveglio
E nel profondo del mio cuore
Continui a visitarmi.

============

Iha ha’u-nia laran nia hun (Tetun/m)

Rai-kalan ukun daudaun raiklaran
Maibé ha’u-nia laran moris nafatin
No iha ha’u-nia laran nia hun
Ó mai haree ha’u badadaun.

============

Di be-pung dalam hati (Kupang-Malay)

Malam masi parenta dunya
Ma be-pung hati tetap idop,
Ju di be-pung dalam hati
Lu tarús datang lia beta.


* Atuise nmes kun es nasoin puisi i neu uab biakin.
Matuï ma masoin nbi
Yogyakarta, 22 Funmesê 2008


Sít Ok-okê nèk Uab Metô Namliab Molok

Foto: https://www.auralarchipelago.com

Atuis: Yohanes Manhitu

ONLÊ hit tít ma tahín, síte biasa mamoëk nâko not ma hanfuaf, somak musik instrumental onlê Beethoven aî Mozart ini es haef namfau ka nmuî fa hanfuaf, alaha alat musik in hanan nmés. Nbi Pah Timor, nès-nès a-nbi aonbian neontés (lê a-ntam NTT), haef namfau hit a-tnen piusbijól lê ka nok fa sít, ala lètis ma kasit (nbi Noemuti, hai mihín apisut-es nâko Kuan Tôbalâ, eslê Tua Maria Opat). Masi onnane, munî i sít lê mabiab nok hanfuaf es namfau nès. Ma hanfuaf lê mapakê nane biasa mamnaitî nâko asíte in uab aî tuaf anenat (s)ini.

Ntomneu mepu he tamliab uab kuatuaf (asli), onlê uab Metô ma uab humaf bian, au utenab ak sít humâ-humâ lê mamoëk nèk uab kuatuaf nabè’i ntulun he npanat uab nane. Fun natuin kanan sít alumat, uab-es nabè’i nmoin ma namlia nbi pahe ma kuane nanan, ma to(b) ok-okê nâko liänâ talantea amnasit lof nahín, kalu sin a-nsimakan sít, sin lof a-nsin natuin. Nmataul nok lasi i, au kuk umlilê fun munî i asít nèk uab Metô fê namfau ma asinmakat a-msâ fê esan. Nane ‘takaf alekot mesê neu uab i in monit. Fun henait uab-es nabè’ namlia, in musti mapakê piuta nbi in amolok sin mepu ma monit neno-neno. Hit musti tamlilê fun a-nbi bale-bale lê naüab Metô, fê a-nmuî asít nua aî teun. Tafnekan he namfau ntèn. Nbi TTS, hit tahín Sius Ottu nâko Oinlasi lê fê natutan in mepu talantea oras i. Neonfaukâ i msâ a-nmuî asít feü nâko Soë, onlê Amsal Tunliu ma in aonbian-sin (atoni 7) esan Nekmese. Nbi Oekusi nmuî Lindo Casenube, Inacio Soares, ma Adelino de Almeida. Tuaf teun’in i nsin nèk uab Metô logat Oekusi. Oke-msâ a-nbi TTU, hit tahín asít fauk es munî i nsin nèk uab Metô; ese eslê Laurenzo Amaunut. Nâko un-unû hit tahín ma tsí “Tebe Onnana” nâko Amarasi. Neu, kalu onnane, hit nabè’ ma musti tamlilê fun a-nbi hit pahe nmuî asít namfau es naäitî molok ma pahe in kanan natuin sít alumat lê namlileb hit nekak. Nâko bale-bale lê matekâ, hit lof fê he tafnekan ma tpao asít nâko bale Kusâ-Man(u)lea. Masi natuan esan Pah Belu, abitin pisâ i msâ namolok Metô onlê hit; sini biasa matekâ nak Dawan R (er).

Me kalu tkios leko-leko kanan sít apoitin munî i, hit nabè’ tak sít munî i mamoëk natuin monit moderen ini. Nane naleok ma ntóm fun amolok Metô sin monit nnao natuin naomatas (kemajuan) ma produk sení msâ mamoëk natuin. Me masi onnane, hit kaisâ t(ap)nikan sít un-unû (tradisional) lê mapakê nbi tofas, kbûpenâ, mhb. Kalu hit nabè’ tapán ma tpanat sít nâko un-unû talantea munî i, nanao hit lof tahín meupsít in naomatas.

Haef namfau hit a-tpules ma tâlatan atoni bian onlê solalus, tuaf anaäplenat bian, fun sin nèk pahe in kanan, me hit t(ap)nikan he tfe pules neu sení-tuaf, onlê asít (mnâ ma feü), abilut (neu bilut unû ma munî i/moderen), apiusbijól aî âbaëbijól (nès-nès neu piusmetô), absoöt, abonet (nès-nès neu amnaitné[l]), atenus (betî [maû] ma tais), mhb. Tuaf amfaut lê matekâ i, natuin sin mepu alekot ma amasat, naäitî ma nâlatan pahe in kanan, oke-msâ a-npanat a-‘maus budaya humâ-humâ, lê nabè’ namneuk kalu hit t(ap)nikan he tpanat sin. Natuin au tenab, sin ok-okê nabè’ matekâ nak meo apanat neu pahe ini ‘maus amasat (onlê meo amakenat lê a-npanat to(b) ma kuan henait musu kaisâ nasík ma natau nan sin).

On hantobes neu tuis tuktukâ i, au uteab pules ma seunbanit namfafau neu kanan asít, apiusbijól ma ameput ok-okê lê, nèk sin hinet, makoet ma laismanekat, natutan nèk nekan nok nanan banit alekot he nafinib—nès-nès neu amolok Metô ok-okê—Pah Timor in sailumat ma ‘maus upmâfenâ humâ-humâ, lê beï-naï sin natutan nalali ben neu kit he tpanat ma tamliab, oke-te tatutan neu batan amnemat. Uamnanû neu ki, ameput amakoet ok-okê!

Yogyakarta, 21 Funmesê 2008

Wednesday, January 16, 2008

L.L. Zamenhof, Uab Esperanto In Apakaet Afnekan

Dr. Ludovic Lazarus (Ludwik Lejzer) Zamenhof (15 Funboësamnuâ 1859-14 Funhâ 1917) nane atoin-Polandia nâko kaüf Yahudi. In es a-nmoê uab Esperanto, uab kaäsli (artifisial) lê munî i mapakê namfau ‘sekê.

Zamenhof nane in maneone dokter mataf kun ma in uab ainaf eslê uab Rusia ma Yiddi. Me ini msâ namolok a-nsai uab Polandia ma Jerman. Ma nbi neon'amunit, ini msâ nânoinâ kun uab Prancis, Latin, Ibrani, Yunani ma Ingris. Oket ini msâ a-nsinmakan uab Italia, Spanyol, ma Lituania.

Zamenhof mahonis a-nbi Bialystok, Polandia nbi ton 1859. Nbi oras nane, kota i ntam Pah Rusia. Nbi kota i, suku ‘naek kaämnesat teun natuan nabuan: suku Polandia, Belarus ma Yahudi lê namolok uab Yiddi. Zamenhof a-nrasa susar ma nfrustrasi fun suku ‘naek teun nane feës-feës a-nmapaulkin, es in naneöp nak sin ka ndame fa natuin sin ka namolok fa neu es nok es. Oket in natenab nak kalu sin ok-okê namolok uab mesê lê namnés, sin lê néman nâko suku kaämnestin nane nabè'i nmeup nabuan naleok ma rasa käsinmakat nane lof namneuk.

Oras fê naskól a-nbi SMA nbi Warsawa onnane-te, Zamenhof nesesbon he nmoê in uab palmelu (ahunut). Me uab nane mâneätâsekê, masi in namás. Oke-te in napoin tenab nak uab-es kalu nabè' musti sederhana (kaisâ mâneät) nèki npaek hanfuaf internasional sin lê mamnaitî nâko uab namfau (Esperanto nait namfau nâko uab Romawi sin).

Nbi ton 1878, ini proyek Lingwe uniwersala (Uab universal) alakleö he nmoten. Me Zamenhof in tone (umur) fêka ntea he npublikasi in mepu nane. Namuni-te in a-nkulia nbi Fakultas Meupdokter a-nbi Moskwa ma Warsawa. Nbi ton 1885, Zamenhof nasòp kulia ma npraktek on dokter mataf. Nbi oras nane msâ, in nanaob piuta ini proyek uab. Nbi ton nua in nanan, in nasesbon he naim loibaen (dana) ma namuin in napèn loit nâko in calon babaf (in calon fé in amaf). Nbi ton 1887, in buku lê majudul "Lingvo internacia. Antaŭparolo kaj plena lernolibro" (Uab Internasional. Hantòpus ma Buku Teks Lengkap) mapublikasi nèk kanfulpen "Doktoro Esperanto" (Dokter Afnekan), lê a-njail in uabe kanan. Neu Zamenhof, uab i ka ala fa alat neu komunikasi, ini msâ alat he nabeon in tenabfuaf henait bangsa ok-okê a-nbi pah-pinan i nmonin nabuan nèk dame.

Dr. Zamenhof nasaitan pah-pinan a-nbi Warsawa nok tanggal 14 Funhâ 1917.
-------------------------
* Referensi neu tuis i: http://id.wikipedia.org/wiki/L.L._Zamenhof.
Atuis: Yohanes Manhitu (Foto: https://www.nodo50.org)

Rabindranath Tagore (1861-1941): Biografi Palâ


Foto i mamnaitî nâko situs internet.

Atuis: Yohanes Manhitu

RABINDRANATH TAGORE [rəˈbindrəˈnɑt ˈtɑɡɔr] (1861–1941) mahonis a-nbi Kalkuta (munî i Kolkota), India, nok tanggal 7 Funnimâ 1861, India in am’úf neu sastra moderen. Natuin in tuisin, in a-nfe lalan neu kanan atuis a-nbi Pah India nâko uab kuatuaf ok-okê (Pah India nmuî uab ± 352 nok logat juta nifun-nifun, Le Magazine littéraire. No. 462, Funtenû 2007), msâ neu atuisin a-nbi Pah Kaesmutî (Barat). Nbi ton 1913, in a-njail atuis ka-Eropa ahunut lê napèn hadia Nobel Sastra fun in banit puisi matlakab[1] lê majudul Gitanjali (Metô: Sít Tnatas; Ingris: Song Offerings; Prancis: L’Offrande lyrique[2]). In puisi namfau ‘sekê matuï nèk uab Bangla (aî uab Bengali, mapakê nabala es India ma Bangladés) ma namunit masonî neu uab Ingris—uab kaesmutî lê mapakê piuta es India. Ka ala fa puisi nmés, ini msâ a-ntui prosa namfau nèk uab Ingris. Hanfuaf Ingris sin lê mapakê a-nbi antologi i namfau es papmesê nok abitin Sulat Kninô King James Version (lê Usif James I a-ntoit he matlakab ma mapakê a-nbi Krè/Klei Anglikan).

Masi ném nâko umênakaf âmaut, Rabindranath ka nsimakan fa skól resmi. Nbi in monit, in ka nasòp nít fa skól resmi. Me in talenta neu sastra lo ‘naek, namlia, ma nafua ‘tebes. In puisi palmelu (ahunûsekê) matuï oras in fê ton 8, ma in puisi nmulai ntam neu publikasi oras in fê ton 14 (boësamhá). In a-nmatsao nbi ton 1883, ma nfin ton hiut onnane (1890), in natua nbi Bengal Neonsaet (munî i Pah Bangladés). Ma nbi ton 1901, in nasaitan bale nane ma natua nbi Santiniketan, nane es Bengal Neontés. Nbi bale nane, in nahakeb kun universitas-es, kanne Visva-Bharati, nbi ton 1918. Skolânaek nane manaob natuin prinsip humanisme (prinsip neu loitan mansiane in monit). Nbi ton fauk-fauk in nanan, in a-nsutai susar ‘naek fun in fé, in amaf, in anmone ma anfeto nmaet nasaitne. Nbi oras nane, ini msâ nok Mahatma Gandhi (pahlawan nasional-es nâko India) ntulun mâtanê to(b) India ok-okê he nafètin sin pah manekat nâko atoin-Ingris sin plenat kolonialhe njail pah merdeka. Gurudeva (Guru mapules) i nasaitan pah-pinan nok tanggal 7 Funfanû 1941 a-nbi Kalkuta.

Rabindranath lo atuis ahinet ma amakoet lê namlileb Pah India (Bhārat Gaṇarājya[3]) ma pah-pinan in nekan nèk mepu amasat humâ-humâ. In napoin kun meupsastra namfafau: puisi volume 60 (natámnok bian neu liän’in), novel 13, ma eutpalâ (cerpen) alakleö he ntea 100, tuidrama 150. Ka ala fa nane, ini msâ es a-ntui sít (himne) nasional nonô nua (onlê hiti, Indonesia Raya, aî abitin Timor-Leste sini, Pátria) neu pah (negara) nua: India ma Bangladés. Namunit in nanaob in sinmakat bian neu meuplukis (gambar), ma njail alukis (pelukis). Es onnane, in ka ala fa ameupsastra uf lê pah-pinan i nahine ma npules fun in banit, me ini msâ atuisít ahinet ma alukis alekot. In lo atoni nok hine namfau (Ingris: polymath) lê natonon nèk mepu amasat ma maüpâ.

Gurudeva i ikon (‘takaf) neu Pah India in budaya, nès-nès neu sastra. Masi nasaitan nalail pah-pinan, in banit amtisit lê mabelak ma mapanat lekleok nane atoni namfau ntae ma oket a-ntui nafanî nèk uab bian, onlê oras i nèk Uab Metô. Ma nâko Pah India, masaf ma mlilê nâko Tagore in mepu ntea ma natua bale namfafau nbi pah-pinan i nèk uabe humâ-humâ. In lo mapules!

Yogyakarta, 16 Funmesê 2008

[1] Tagore nmés kun es natlakab in banit Gitanjali (ok-okê puisi nonô 103) nâko uab Bengali neu uab Ingris a-nbi ton 1912. In na’úb mepu tlakab puisi i nbi Shelaidaha (munî i es Bangladés), oras in namén ma fêka nnao fa neu Pah Ingris. Namunit banit nane napèn simot alekot a-nbi Pah Ingris. Ma atuipuisi makanâ-es nâko Pah Irlándia—kanne William Butler Yeats (1865–1939)—es a-ntui hantòpus (introduction) alekot neu tlakab Gitanjali (1912).
[2] Versi Prancis (1917) in judul ‘naek. André Gide (1869–1951)—ahínsastra Prancis makanâ-es ma asiomhadia Nobel Sastra ton 1947—es natlakbe.
[3] Pah India in kanan resmi nèk uab Sanskerta (nane nak Republik India).

*) Tuis i manibun ma matuï mafanî neu uab Metô nâko sumber humâ-humâ. Tuis i lof a-npoi nbi buku Gitanjali (Sít Tnatas) versi Ingris-Metô. In versi Metô (puisi nonô 103) nane au es utlakab sin, ma ufnekan he tlakab i njail buku laba.

Internet ma Monit Moderen

Foto: http://mypixa.com/image

Atuis: Yohanes Manhitu

NENO nsekal neno, ma monit nabain'on piuta. Nbi neno unû, tuise mamoëk nèki ‘nimaf, namuni-te nèk mesin tuis/makîtuï (mesin tik). Ma kalu he tapèn informasi natuin hanaf, alakun radio es natonan kit. Namuni-te, tivi metan-mutî ném ma nmoê kit tít pristiwa nbi bale bian. Kalobes onnanet, tivi warna npoi ma sâ-sâ mapoin onlê asli kun. Ma neno i, nès-nès a-nbi mansian moderen in monit, alakleö sâ-sâ he manaob nèk komputer. Nfin nâko nane, internet (komputer pukan amfaut pah-pinan ini lê matalû neu pah-pah) njail ‘baelpalút lê tuafe namfafau npake he nanaob mepu humâ-humâ, nâko tuis talantea kios tivi (televisi). Es onnane, kalobes, a-nbi mé-mé, nès-nès a-nbi kota ‘naekin, monit moderen lof ka mafètin fa ben nâko sâ lê matekâ nak internet. Talantea nmuî atoni bian nak on i, "Ka nmuî tivi ka sâ-sâ, ilolamu nmuî internet."

Nâko oras internet nane nmulai mapakê, pah-pinan i onlê nmâlélen, nane fun atoni nbi bale-es, kota ka kuan, ‘nuüf ka mnesat, nabè'i nbait informasi nok tuaf bian a-nbi bale bian nenô-fai, leku bônuamhá. Natuin internet nane msâ, hit nabè'i tsònû sulat, dokumen, foto, vidio, ma kanan data eletronik lê nabè' masònû natuin alat i. Hit a-trasa onlê pah-pinan (dunia) i ka nmuî fa ben in batas ma tuän. In ka on fa neno unû lê naheun nok mâneät humâ-humâ ntomneu komunikasi ma telekomunikasi, fun in nah oras namfau. Neno i, hine napèn in upan alekot a-nbi pah moderen, sâ-sâ lê un-unû hit ka tananain títe fa aî fê masil-masil a-nbi tenab a-njail realitashit tite tèk hit matak. Ma internet a-nfei ma nmanuab hit matak neu moët humâ-humâ lê fê feü neu kit. Esantèn, internet a-nfe baelsonâ neu atoni he nahakeb bisnis uem'internet (warnet) lê tuaf namfau npake he nfei internet. Mepu i msâ nasáb tokpalsumâ ma susar neu loit.

Masi onnane, on atoin'ahinet, hit musti tkios lekleok kanan naomatas (kemajuan) a-nbi hit pah-pinan i. Naomatas es-es onlê loifatu mahumâ bnapaf nua. In lof a-nmuî ini bnapan alekot ma bnapan amleüt. Internet nane lo naleok ma ntulun tuaf namfafau, nès-nès ameuptin a-nbi bale ‘loö. Natuin mesin humaf i, mepu namfafau nabè' manaob laba ma ka tanekun fa oras. Me hit es-es musti tsintiul neu internet in bulalu (mleün). Nmuî bulalu namfafau lê manaob natuin internet, onlê gambar/foto ma filem porno namfau lê mapasan a-nbi nae, lê kalu liän'in a-nkiso lof naleün sin moral ma lisan alekot. Nmuî sònû virus humâ-humâ lê nabè' naleün komputer abít ume aî komputer mafitiî (laptop) ma nenekun nain data ok-okê. Bulalu humaf bian eslê atoni nabák loit nâko atoni bian in rekening. Moët ilegal bian onlê mnait tuis aî sít he mâsosâ (ka nok fa ijin nâko tuaf) a-msâ namfau. Es onnane, hit ok-okê nalekonès a-tpaek internet leokleok tèk nekmeü ma sintilu henait hit kaisâ tapèn susar humâ-humâ. Okete, hit musti tpanat liänâ an-anâ sin he npaek internet natuin lalan ma palút alekot, onlê mepuskól aî ‘noinâ alekot humaf bian. Nane atoin'ânaet, nès-nès neu ainaf-amaf sin taes-sutais (tanggung jawab). Hanaf i naleok me haef namfau ka manaob fa, fun ainaf-amaf sin namepan neu mepu he namin loit. Neu, sin ka nmuïn fa oras súk he npanat liän'in oras sin a-ntokon neu komputer matan.

He usòp tuis i, ukeo Kit es-es he kaisâ tamtausan kanan teknologi feü lê nemantean kit, fun sâ-sâ lê mamoëk nane neu atoin'amonit sin palút he nanaob mepu ma napèn hasil alekot. Tlekâ alekot mesê eslê internet lê munî i tuaf nifun natun fauk-fauk a-npake he natís palút humâ-humâ. Baithe munî i ka nmuî fa internet, monit i alahe onmé. Masi kanan produk teknologi nane onhe naleok ma namlileb kit, nalekonès hit a-tpasan matak lekleok henait in kaisâ nèk kit neu moët amleüt humâ-humâ a-nbi hit monit neno-neno. Tkios lekleok, tnen lekleok henait taleok.

Yogyakarta, 17 Funsiô 2007

Tasaitan Uab Amaetse In Museum

Foto: https://www.uh.edu

Atuis: Yohanes Manhitu

UAB amates nane sâ? Nane uab lê namneuk nâko uab-tuafin sini tnankin. In ka mamolok fa ben on alat komunikasi amonit mesê. Kalu tuaf-pukan nane nmuî in tuis, in uabe lof nabala nbi in tuisin. Me kalu ka nmuî fa tuis, neu in lof namneuk nu-nfin, ma ka mapalolî fa ben. Faktor sâ es nabè’ nanekun uab-es? Faktor amleü’sekê (ekstrim) eslê ‘suät aî mleü, onlê nainunus, tsunami, makenat, loltópukan (genosida), mbt. Naik nâko nane, situasi politik ma to(be) in sinmakat amnekut a-msâ nabè’ naneuk uab. Onlê he tâmaet atoni, nmuî lalan humaf namfau he taneuk tain uab-es. Jared Diamond (a-nbi in tuis lê majudul Speaking with a Single Tongue[1], Tamolok tèk Uab Mesê) natón nak a-nmuî lalan langsung nua he tâmaet uab-es: (1) tâmaet tain uab nane in amolok ok-okê. (2) thâmuî (tsiksa) kanan tuaf amolok uab nane. Ntomneu faktor nomer mesê, in a-nfe tlekâ neu onmé kaesmutî Kalifornia, Amerika-sin, nâmaet uab Indian Yahi antara ton 1853 ma 1879, ma onmé anaäplenat Ingris/Inglés-sin naneuk uab kuatuaf a-nbi Pah Tasmania antara ton 1803 ma 1835. Ma ntomneu lalan nomer nuâ, in a-nfe tlekâ neu onmé anaäplenat Pah Amerika ini nmoê he naneuk nain uab kuatuaf fauk a-nbi Amerika Utara.

Aim he tkios faktor abitin fafon i mesê-mesê. Kalu taneöp a-ntomneu tsunami lê a-ntoman Pah Aceh nbi ton nua afinit (Funboësamnuâ 2004), hit masit lof taäkâ tak uab aî dialek (logat) fauk namnekunen, fun uab-tuafin a-nmaten, aî naen nasaitan sin kuan oras a-mleü nane ntoman (nalail) sin. Akâ nane lo ntom. Labláb, oras tais-asaet ma nainunus amnèktuaf nane nfin, Kompas a-nteknan uab fauk amnekut nane. Oke-msâ, kalu hit tamnau noesaet a-nbi oras Naî Noh (Nuh) a-nsae neu bnao, hit lof taneöp tak uab fauk a-msâ lof namnekun (namneâ’in) a-nbi oras nane, fun oe asaete nalemab nain uab-tuafe namfafau. Me ntomneu lê amunit i, hit fê a-tparlú he takhain (thain) data namfau ntèn helê tamolok.

Ntomneu situasi politik, hit ok-okê tahín tak haef namfau situasi humaf i nèki mleü ‘naek neu uab-es in monit. Ete hit tamatab lasi i. Nbi ton 1788—fê natuin Jared Diamond in hantonas—, oras atoin-Eropa fê nemantean, atoin-aborijin[2] abitin Austarali nmuî uab humaf 200. Me neno i ala 100 es fê mapakê. Nèskin esan mé? Namnekun! Fun sâ? Fun uab Ingris (Inglés) es nakalab sin. Kalu he tpiô nâko tonnatun ahunut (a-nbi abad 4’e), oras atoin-Roma nemantean pah pisâ fauk a-nbi Pah’úf Eropa, topukan namfau es-es nok kun in uab. Me kalobes (ka ‘ló fa) onnane, ala uab Latin neu to’amfaut (lingua vulgaris) – ka atoin’askoltin sini (sermo urbanus) fa—es mapakê on uab masimô (uab pah) a-nbi pah pisâ ‘naek nane. Uab Latin lê matekâ ahunut i namuin nahonis uab Spanyol, Prancis, Portugis (Portu[gés]), Italia, mbt. Talantea munî i, hit fê tít negara Afrika bian es a-npaek natutan uab Eropa fauk ma uab Arab he nanaoba plenat, to(be) in monit, ma kanan administrasi nbi sin negara-sin. Kalu onnane, uab Pah Afrika-sin esan mé? Mapakê ka kahâ? Mapakê piuta, me fê namfau es mapakê ala nbi umenanan (fomili nok fomili), kuan, ‘pasâ (sobâ, basak), ma baelkoti bian. Nmaneo, nmuî uab uf nua—Swahili[3] ma Hausa—me uab matâteme nkuasa nèsin sini. Neu lekâ uab matâteme-sin lof masekâ nèk uab nâko Pah Afrika? Ka tahín fa lekâ nanait amasat i natisbon neu sin.

Faktor amunit lê au ‘tek ulali eslê to(be) in sinmakat he npanat in uab. Faktor i haef namfau nmataul nok faktor ahunut—situasi politik. Uab-es in monit a-nsonlaiton neu in amolkin sin lisan ma sinmakat. Kalu sin namlilê (nmalinan) he npaek uab nane piuta, kaisâ tamtau, uab nane lof namlia nabala. Me kalu haefes hit tabai hit uabe on uab kuan, uab tuaf kaäskolat, uab afoltuis, aî on uab-es tèk tekas ka amasat bian, neu tpao baha ini mnekun, fun in a-npaumaken. Natuin au tenab, uab es-es nane topukan ok-okê ini ‘maus kultural. ‘Maus neu to(b) ka ala fa sin loit, mnatû, noinmutî, iunleko, ‘pik-unû, aulnoni, aptais aklimâ, muït, uemfatu, ma humaf bian. Hit uabe, nane hit identitas! Onlê KTP. Ma natuin uab, hit nabè’ tahín to(b) aî tuaf-pukan-es in monit ma lisan. Tatlekâ, hit lof ka tahín fa atoin-Metô leko-leko kalu hit ka tahín fa in uab (Metô). Nane fun “smanaf” amaneot nâko atoin-Metô eslê in aube kun. Es onnane, ala natuin uab, hit nabè’ tahín leko-leko tuafe puknes ini “smanan” lê a-nfe monit neu in aon-nonon.

Nmataul nok lasi i, aim he tkios uab Metô (Dawan[4]) in monit neno i. Natuin Grimes[5] (nbi ton 1997), nmuî tuaf 600.000 es a-npaek uab Metô. Ka tahín fa neno i total i nsae ka nsaun. Msâ ka tahín fa apaket amfaûsekê ném nâko dialek (logat) mé. Neno unû, ka tahín munî i, uab Metô mabandu (matalâ) a-nbi skól (skolâ). Liänaskól (liänaskolâ) sekau es namolok uab i musti napèn kastigu (hâmuït/siksa). Es onnane, liänaskolin baun-baun nasaitan sin uab a-nbi skól ma npaek uab Indonesia (bahasa Indonesia) nméskun. Nbi monê, kalu naëuk (natéf) sin kulu (guru) aî tuaf maäptaikase bian lê nahín uab Metô, sin naüaban Labit. Neu, nanao sin nasaitan sin uab. Sin bian, masi nbi ume namolok uab Metô, nbi monê ka nlomin fa he npake fun namaebok kaiskaisâ atoni bian nak sin nak atoinkuan, aî tuaf kaäskolat. I ka nak fa nak hit he tasaitan aî a-tpenan Labit (uab Indonesia). Ka on fa nane! Nane hit uab nasional. Hit musti tpanat ma tpake piuta fun in es a-nfut namepan kit nok hit olif-tataf a-nbi Pah Indonesia in nanan. Amaneote eslê a-tpaek uab ok-okê natuin sin tabu ma bale. Bifé sekau es he natai bikini (aptainiut) he natuin festa kabin? Hit konstitusi (nbi Indonesia) msâ a-npanat kanan uab kuatuaf a-nbi Negara Indonesia. Ma negara nmuî taes-sutais (tanggung jawab) he npanat ma namliab uab ok-okê. Kalu konstitusi (UUD) nak onnane, hit musti tmoê tatuin in lekat, in lulut.

Nahún nâko laismae aî lasimtaus he tamolok uab Metô, hit ka taneöp fa he ‘ttui (tlul) tèki nbi hit monit neno-neno. Nmaneo, uab i fêka nmuî fa in gramatika standar. Masi onnane, aim he tmulai nai baun-baun. Onlê hit tahín, tuis a-nbi uab Metô a-nmulai nbi oras kaesmuit’in nanaob sin mepu nbi Pah Timor. Me alakun ampaer (uispaer) ma panlita (pendeta) kaesmuit’in es, natuin kuatuaf fauk sin tulun, a-nfe sin nekan nanan neu meuptuis. Sin mepu i nafuab sulat humâ-humâ lê mapakê neu mepu Uisneno, onlê sul’onen[6], sulsít, ma nès-nès neu Sulat Kninô[7]. Mepu humaf i namfau es kamatuï fa nain nèk uab Metô, me matlakab nâko uab bian lê mapakê a-nbi Pah Seranî, nane eslê uab Ibrani, uab Yunanis, uab Latin, uab Jerman, uab Olain[8] (Balanâ, Balanda) ma uab Portugis (Portu[gés]). Kanan tuis nâko kulu-sranî lê mamotâ ma masònû neu kuan-kuan es a-ntulun tosranî (toslanî) he nânoinâ ma nahín toesranî in nesan. Me oras salit nane namtís, mepu humaf i onhe masaitan. Masi matutan, in a-ntû neu baha lasi-klei (greja ini). In ka ntea fa monit sekuler (kaägama ini)—ntomneu to-amfaut in monit sosial humaf bian.

Kanan tuis nâko kulu-sranî lê mamotâ ma masònû neu kuan-kuan es a-ntulun tosranî (toslanî) he nânoinâ ma nahín toesranî (toeslanî) in nesan. Me oras salit nane namtís, mepu humaf i onhe masaitan. Masi matutan, in a-ntû neu baha lasi-klei (greja). In ka ntea fa monit sekuler (kaägama ini)–ntomneu tobe in monit sosial humaf bian.

Haefes au ‘nen tuaf bian namolok, nak uab Metô lof ka nmaet fa kalu ataibetî ma ataitais, amamat ma amneukbako (amneuktabako) abitin kuane fê eskin. Hanaf i lo ntom. Me hit musti tahín, ka ala fa sin—abitin kuan—es musti npanat uab i nanoeba. Hit ok-okê—ataibetî-ataitais, ânosomnanû-ataikalét (ataibistidu), amnasit-munif, apaokuan-anaolalan—musti tpaloil (tperkat) ma tpanat uab i natuin hit molok neno-neno ka/ma hit tuis. Afi hit beï ma naï mafefâ-sin nabelak nain kit uab amasat i henait hit tamliab ma tafinib neu batan amunit. Es onnane, aim he nekmesê-ansaomesê kit a-tpaloil ma tpaek hit uab tèk nek’amlilat (nekmalinat) piuta. Kaisâ tamaebok, kaisâ tneknuâ!

On hantobes, sekau es a-nloim he nsiap museum neu in uab? Au uäkâ, ka tít fa es. Somak in ka nsinmakan fa in uabe nobamesen. Nbi oras hit taloitan museum neu uab-es, hit musti taloitan es a-ntèn neu in to(b) ma kanan lasi amasat onlê tekanab (takanab), toni, ne(l), sít, ‘tekâ (‘kakê), nuün (nuän), bonet (hering), ma humaf bian. Hau afuat-es, oras in a-nluin, in nèk nain ini ‘baän, taün, toen, slekin, non, ketan, mafon, sufan ma fuan. Uabe msâ onnane; lekâ uab-es namneuk nâko pah-pinan, in a-nlem nok uab-tuaf sin tenab, lisan, nono, ‘takaf, sailumat, laün-laban, koâ, mhf. Tpanat uab amonit nalekonès nâko tamonib tafanî uab amates!

Yogyakarta, 16 Funhâ 2006

[1] Npoi nbi Microsoft Encarta Encyclopedia Deluxe 2000; mamnaitî nâko Discover Magazine, Funnuâ 1993.

[2] Kuatuaf amaneot a-nbi Pah Austarali. Sin metan onlê atoin-Papuas (nbi Indonesia ma Papua Nugini).

[3] Nès nâko tuaf juta 10 es a-npake, nès-nès a-nbi Tanzania ma Kenya (on uab resmi). Nbi Tanzania in a-njail uab resmi natuin Presiden Julius Kambarage Nyerere in mepu he nfit nasaeb uab Afrikas.

[4] Kanaf i, masi ném nâko monê (Belu), mapakê on kanaf bian neu uab Metô.

[5] Nâko situs Ethnologue: Languages of the World, 14th Edition

[6] Onlê Klei Katolik in Katekismus In Nesan

[7] Nbi Klei Katolik hit tahín Sulat Knino lê P. Vincent Leko, SVD nok in atulun-sin natlakab neu uab Metô nâko versi uab Jerman Katholische Schulbibel.

[8] Tekas lê mapakê namfau nbi tekanab, onlê Kopna-m-Olain, Lulai-m-Baoknaes.

Lingua Franca: Nete neu sin lê namolok uab kanamnés

Foto: https://www.oldest.org

LINGUA FRANCA (uab Italias, “Atoni Frankis sin uab”), nane es uab lê to-amfaut amolok uab lê kanamnés a-npake nbi pah manuan geografis-es on alat komunikasi—secara umum he nfasilitasi ‘sosâ ‘balê ma dagang (kontratu). Tekas i mamnaitî nâko Lingua Franca, uab pijin-es, aî uab kompromi lê masimplifikasi, natuin uab Italias, maselô nok uab Spanyol, Prancis, Yunanis, ma Arab, lê adagang-sin a-npake nbi pah Mediterania (Timur Tengah) nbi Tonnatun Matnanâ (Abad Pertengahan). Lekâ mnaimpah (eksplorasi) nfei bale feü neu dagang, lingua franca sin namlian, nès-nès a-nbi Pah Feü (Amerika) ma Neonsaet Akloö (Asia Neonsaet). Lingua franca es nabè’i njailkun pijin. On tlekâ eslê Jargon (uab neu pukan amolok kusus) Chinook, natuin dasar uab Chinook matamba nâko uab kuatuaf (asli) Amerika biakin, uab Ingris ma Prancis, lê un-unû mapakê a-nbi Tasineontés (Baratlaut) Pasifik; ma Malayu Basak (Melayu ‘Pasâ), uab Malayu humfes lê masimplifikasi nbi pah eks Hindia Neonsaet (Hindia Balanâ, Indonesia) ma Malesia Britanik (British Malaya). Uab ahunut-es, uab kamasimplifikasi nabè' mapakê on lingua franca, on tlekâ, uab Prancis, uab neu diplomasi nbi abad 18’ê; uab Swahili(s), munî i mamolok es Afrika Neonsaet nobamesen; aî uab Ingris, mapakê es Pah India moderen. 

(Versi asli: "Lingua Franca," Microsoft® Encarta® Encyclopedia 2000. © 1993-1999 Microsoft Corporation. All rights reserved).

Lulbás: Yohanes Manhitu

Thursday, January 3, 2008

Nbi kofi nanan


Nâko: Yohanes Manhitu

Oe metan abít klamânimâ nanan
nabelak malo amâtanes
neu ho matam he natfei
kalu beät namlileb ko.

Ka nmuî fa misteri es nanan
neu ka mparlu fa he muskék.
Kalu sbót nâmau nikotin,
kofi napán kafein.

Yogyakarta, Funboësamnuâ 2007

===========

Di dalam kopi

Air hitam di dalam cangkir
menyimpan obat mujarab
bagi matamu agar terbuka
jika melek yang kausuka.

Tiada misteri di dalamnya
jadi kau tak perlu terkejut.
Bila rokok kaya akan nikotin,
kopi mengandung kafein.

Yogyakarta, Desember 2007

Oe amoufut aslutus

Nâko: Yohanes Manhitu

Nâko neno-tnanan in a-nmouf
ma ntoman hit naijafafô i,
npoip naijan ma hau-amonit
lê nafnekan oetenê feü.

Nane eslê oe amoufut asulutus
lê in hanan naheun au lukek
nâko fai tala nenomatan he natból,
oras Natal fê naseon nalail kau.

In hanan fê onlê haef-haef.
Masi un'unû in nsai natuin hún
ma munî i nfin natuin balék,
in kanan fê namnés, eslê ulan.

Yogyakarta, Funboësamnuâ 2007


===========


Air yang jatuh dan gaduh

Dari langit ia jatuh
dan mengenai bumi kita ini,
menyiram tanah dan tumbuhan
yang harapkan kesegaran baru.

Itulah air yang jatuh dan gaduh,
yang suaranya memenuhi telingaku
dari malam hingga matahari ‘kan terbit,
ketika Natal baru pamit padaku.

Suaranya masih seperti biasanya.
Walau dahulu kala ia mengalir melalui ilalang
dan kini ia melewati seng,
namanya masih sama, yaitu hujan.

Yogyakarta, Desember 2007

Hanfuaf Nonô Fauk ntomneu Uab Metô

Natuin laistenab nak Uab Metô, lê a-nmuî kanaf humaf bian onlê METO, UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, TIMOR, TIMORESE, TIMOL, TIMOREESCH, TIMOREEZEN, DAWAN, TIMOR DAWAN, RAWAN, ma humaf bian (sumber: taklik teu i), ka nnès fa nâko tuaf 0.75 juta (baca: nol koma juta bôhitumním) es naüabe (= namolke) (sumber: the Indonesian Heritage, Language and Literature, 1998) nbi kabupaten (distrik) teun nok dialek (logat) humâ-humâ, au utenab ak uab i musti napèn hormat ma mateab neu pah-pinan nfunamnatéf. Au 'bèt an kanaf UAB METO fun in es mapakê namfau nnèsi nbi Pah Metô. Kanaf teun lê, natuin au tenab, nebè' mapakê msâ eslê UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, ma DAWAN.

Kanaf DAWAN nane kanaf “matâteme”, fun fêka tít fa tuaf es nahín (kalu au ka 'san) lekâ kanaf nane nemantea atoin-Metô sin luekkin ma in nâko mé. Tuaf aüab Labit (= Uab Indonesia) sin, natám nok atoin-Metô sin kuk, onlêhe npaek tekas BAHASA DAWAN he nlekan neu UAB METO. Au uäkâ ak atoin-Metô namfau ma atoni biakini msâ a-nkios nak kanaf DAWAN nfain-on tekas Labit neu kanaf UAB METO. Lê i nebè'i nfain alasan nansâ es tekas i mapakê a-nbi bale-bale. Lasi i nabè'i ntom nak oras tuafes a-ntek kanaf aî tekas i, tuafes aî tuafin lê namolok nokne lof nalulub neöp neu Uab Meto aî neu atoin-Metô. Natuin hanaf i, natuin au lomit, 'bèt an kanaf nua in lê i nfain on judul neu blog i, nok tuis DAWAN nbi 'takaf nabit.

Tabê ma pules nâko blog tuaf,

Yohanes Manhitu

ymanhitu@gmail.com

Yogyakarta, 14 Funboësamnuâ 2007