Wednesday, December 29, 2010

Monit Mafnekan

Nâko: Yohanes Manhitu

Au ‘nek is monit i fun namás,

au umnau is monit i fun namín.

au ‘sinmakan monit i fun naleok,

au he ‘moin piuta ntea nabalbal.


Monit i lo naheun nok tuamenû;

monit i naheun nok susar ma sutais.

Me nansâ es hit musti tjail amtaus?

Nokâ lof naheun nok susu ma oni.


Malinat lof ném kalu hit tafnekan,

malinat lof natból kalu hit tabeone.

Monit i musti naheun nok kumanit,

monit amlilat hit musti tafnekan.


Yogyakarta, Funhitû 2003

Sutaise In Fuan

Foto: https://www.nasirullahsitam.com

Atuis: Yohanes Manhitu

Neu ameput amakoetin

Oe nsai nâko ilaf aklimâ amanuat
naheun humaf ametak-amèsökat.
Oe nane ‘puse nâko manas ahoit,
humaf nane atointani in human.

Ulan ma manas, onlê amakisot
lê nateab hanaf alekot aî amleüt.
Koläne ma kolümu, onlê musu
lê nabák noni mnatû amnutus.

Nane atointani in sutais haukrús,
nane atointani in lalan neu firdaus;
nane atointani in enô neu malinat;
nane atointani in lakat neu tetus.

Lekâ ho mít oe nâlót ka nmapút?
Lekâ ho mít fani naäik kamanokê?
Mlilê alekot lof natból nâko sutais.
He tah onlê usif, tmeup onlê ate!

Kupang–Timor, Funnuâ 2004

Monday, November 29, 2010

Mauthe Hine Namlia

Foto: https://telepicturestv.com

Atuis: Yohanes Manhitu 

Nenô ma fai natpenen onlê kol’ane, 
nasaitan nain neno mnâ ma fai mnâ. 
Manas ma ulan néman ma nabaiksok, 
nânoinâ ko he mfen mûko ho monit 
he mnek kanan sulat ma ‘tuï aäikat. 

‘Maus aklimâ es kun ho mâtanem, 
laishine ma lolef ka masian kun fa. 
Kanan sulat ma ‘tuï ka masosâ mnitâ fa, 
muït ma mnautbuâ lo mapanat piuta; 
noni neu ‘noinâ ka matekâ mnitâ fa. 

Ò, smanaf ma aof amonit, mitnínfa! 
Pahe nnaomát, ka nník fa neu in kòtin, 
ka nsian fa onen totis, sanaen aî kanbait. 
Skole njali ‘maus amaneot ma atomas. 
Es onnane, mauthe amonit naskól. 

Yogyakarta, Funhitû 2003

Tamtís ma Tamnoû

Nâko: Yohanes Manhitu


Neno i es tabu ma leku mlilê

fun ok-okê tamtís ma tamnoû

tbi hiti ‘neolaät ma ‘saenlaät

he tpius ma tbait manekat

teik Usî In tetus ma halinat.


Mnahat ma mninut namtisin,

sisi ma ‘makâ namtekenen,

tuâ ma oe mninû matosî,

pules ma seunbanit maäitî,

haman ma hosén mateab,

luluf nok luluf nmafonan,

konif nok konif naëkun,

tetus ma nít namtisinen.


Yogyakarta, Funboës 2004

Sunday, October 31, 2010

'Tekâ Metô (Dawan Puzzles)

Yohanes Manhitu es nabuab sin

  1. Feotnai mesê, bi muit-amasat. Nok nenô in a-nmaet, nok fai in a-nmoin. (Funan)
  2. Bijae mutî natua nbi nefo. Natua nbi nae tala nameiti. (Noâponof)
  3. Ktitî-ktitî, kbolâ-kbolâ. Kanan papa lof maäbut. (Sót)
  4. Bi pan-anet, bi ‘kot-haunoö. Kaisâ mhanet fun nok laso. (Kaunâ)
  5. Bijae ‘teme nbi lalne ninen. Mheili ka okê, mutáp ho besi. (Noke)
  6. Fua bub-anâ, bub-akletî. Ese menu, te biane minonî. (Okâleti)
  7. Solalus boës nnaon nkenan rús. Napeinin rús, sin nua es neku. (Amnaimhutu)
  8. Akaet-abilut, amneikhanaf. Mutní mulali, muloitan sonaf. (Kotkotos)
  9. Namnau ume, in ka nasaitan. Neiki nnao, neu bale-bale. (Panbuü)
  10. Ume mesê nok ní há. Nok manas ní há namtisin piuta. Nok ulan ala ní teun ba. (asu nakmí)

Panat Uab Kuatuaf Nane Neu Sâ?


Atuis: Yohanes Manhitu

NBI era moderen i, nès-nès a-nbi tonnatun i, atoni lof natoit, nansâ es hit musti tpolin oras he tpaek uab kuatuaf sin a-nbi molok ma/aî tuis (lulat). Atoni humaf i of naneöp nak naomatas (progress) nane namnés nok tapnikan tain sâ-sâ lê ném nâko era (oras) ahunut, natámnok uab kuatuaf, onlê uab Metô, Tetun-Belu[1], mhb. Neöp humaf i nmoê atoni namfau nkios neu uab kuatuafin on lasi neno unû ini lê (mapaksa he) nabala nok neno unû, kaisâ mamnèkî neu neno amnemat, lê musti nâló nâko moët tradisional alekê. Fun neöp onlê i msâ, atoni nane lof nabai sekaumsekau es a-nsinmák he nmeup he npanat uab kuatuaf on atoni lê ka nmuî fa mepu, aî naktapâ/nâpapû mepu neu in aon.

Masi neöp humaf nane lo nmuî, munî i nbi pah namfafau atoni nek’amonit sin namin lalan piuta he npanat sini ‘maus budaya he kaisâ namneuk, ma nane natámnok uab—nete neu teab neöp a-nbi suku-es in monit. Lembaga PBB, onlê Unesco[2], ntulun he tpanat uab ok-okê a-nbi pah-pinan i, fun nane ‘maus lê musti nmoin piuta nbi to(be) in monit neno-neno. Natuin maneö, mepu panat uab nane ka amolok sin taes-sutaise nmés fa, nane msâ anaäplente ini, onlê matuï ben es konstitusi nak negara nfe garansi neu uab kuatuafin sin monit masi nmuî uab bian es mapilî ben on uab resmi ma uab nasional. Me kasian, haef namfau hit ka tahín fa, aî hit ka tloim fa he tahín, tak on amolok, hit es-es musti tok ma tatuin he tpanat hiti ‘maus budaya nane henait in kaisâ namneuk.

Sejara aî historia natonan kit, nak haef namfau ben a-nbi negara-es in nanan, a-nmuî politik linguistik lê a-nfe baelsonâ neu uab-es he nmoin namlia, me naëkâ uab bian he kaisâ mapakê, he nanao in namneuk nu-nfin. Neu, in manosê, lablaba aî babaun, nâko pah-pinan in human, onlê lahi nbi atoni human benan aî leke nbi karpet tunan. Lasi humaf i unû a-npoi nbi Prancis, Timor, Selandia Feü[3], nbi nane dialek aî logat kuatuaf ka napèn fa baelsonâ he mapakê a-nbi publik/matâ-matâ (skól, uem’onen, mhb), somak a-nbi umenanan, elaf, lele, ‘nonô, nasi nanan, aî baelkoti bian. Moët kaälekot onlê i naëkâ liänâ-sin he kaisâ natutan beï-naï sin molok lê, natuin maneö, musti mapanat. Nbi Selandia Feü, nmuî batan-es lê matekâ nak “batan amnekut” (Ing: lost generation; Prt: geração perdida), fun sin ka nahín fa molok Maori (te reo Maori). Sekau es naäkâ he namolok uab kuatuaf nane napèn siksa (kastigu) aof mâfenâ, onlê tepos-bisot aî tikas-pasat. Me atoin-Maori sin lo nnek sin uab ma namin lalan piuta he npanat. Fun mepu kaäsnasat nane, neno i hit tít uab Maori mapakê es mé-mé, neu tivi, radio, ma koran a-nbi Selandia Feü masi uab Ingris lo fê naheun media tuis ma urusan humâ-humâ.

Munî i nbi pisâ namfafau nbi pah-pinan in nanan, neno-neno nmuî uab (molok) lê alakleö he namneuk nain fun mapnikanen. Fakta i npoi es Papua. Nbi nae, uab an-anâ fauk alakleö he ka mamolok fa ben. Onlê kolo, maunfui, metan, ‘maukâ, ma muït humaf bian, uabe ka napèn fa bale ben he naneô bebas. Kalu neno-neno hit tapoi(ta)n loit nifun-natun namfau he thao ma tpanat muït abitin lelmuîfui (kebun binatang) nanan a-nbi kota tnanan he atoinkota-sin nabè’ nahín sin, nansâ es hit ka tapoi(ta)n fa loit he tpainoet uab humâ-humâ lê alakleö he namnekunen. Ka nparlú fa he tmoê paän (oöf) he taikan uab-es nâko in amolok-sin, me tmoë he in a-nmoin nabala nbi to(be) tnanan. Henait mepu i nabè’i manaob, anaäplenat on amuîkuasa konstitusional ma to(b) on amuîmolok musti nmeup nabuan nekaf mesê ma ansaof mesê he npanat uab, fun nane pahe ini ‘maus.

Lalan Alekot Fauk neu Panat Uab

Nmuî lalan fauk lê nabè’ mapakê he tpanat ma tamliab uab kuatuaf. Henait tapèn hasil alekot a-nbi mepu i, hit nabè’i tpaek tabuab lalan ok-okê natuin hit parlút. Kombinasi alekot nâko lalan humaf fauk i nabè’ nèk kit hasil alekot.

A. Tafètin liänâ he namolok uab kuatuaf

Lalan i nabè’ matekâ nak lalan natural, fun liänâ-sin nabè’ na’ét (nail) natuin ainaf-amaf ma npaek molok nane neno-neno nbi umenanan ma nbi bale bian. Fun umenanan eslê unit an-anleüf a-nbi komunitas nanan, sâ-sâ lê naleok ma namás nabè’ ma musti naübon a-nbi umenanan. Liänâ mé lê biasa npaek uab kuatuafe nbi umenanan lof a-ntak ma namolok uab nane piuta talantea nânae, fun napèn lekat ma ‘noinâ budaya nbi ume. Es onnane, umenanan musti njail sentral budaya (sentrum kultural) neu amnasit ma liänâ ok-okê. Kalu ka ta’úb alekot nâko umenanan, lof susar he in naübon a-nbi monê.

B. Tpaek uab kuatuaf on media ‘noinâ a-nbi skól (skolâ)

Nbi ‘benâ (klas) ahunut (± 1-3) a-nbi skól dasar, uab kuatuafe nabè’ mapakê he tânoinâ liänâ-sin. Fun, onlê Unesco nlekan nalali, ‘noinâ a-nbi skól lof masimô lekleok kalu mateab nèk uab lê liänâ-sin nahine lekleok. Ntea ‘benâ (klas) amnanut sin, uab resmi nabè’ mapakê. Ma kalu nmuî materi namfau ben lê matuï nèk uab kuatuaf, in musti mânoinâ on matapelajaran es kun a-nbi skól. Lê i ka feü fa, nès-nès a-nbi Indonesia, fun uab fauk mapakê ben ma njail matapelajaran es kun a-nbi skól. Nbi Jawa, uab Jawa (Jabas) mânoinâ talantea SMA, nbi Jawa Barat msâ onnane. Problem ânaet a-nbi Timor eslê fêka nmuî fa materi namfau neu sâ lê matenâ nak Buku Pelajaran Bahasa Dawan aî neu uab bian. Hit tahín, tak buku humaf i ka nmòf ném fa nokaskeken nâko neno-tnanan.

C. Tanoab meuptuis tèk uab kuatuaf

Lalan i in otan eslê he ttui (tlul) tèk uab kuatuaf. Musti nmuî tuaf lê nateab in neöp ma rasa piuta nèk uab kuatuaf henait uab nane nâmau nok sastra tuis, ka ala fa molok natuin fefak, lê ka njail nít fa tuis. Sâ-sâ lê mateab nèk tuis nane lof nabè’i ntean tuaf namfau ma nkononfin neu bale-bale—nabè’i njail aléklalan neu meuptuis nèk uab kuatuaf. Mepu i naleok ma npenting he manaob, me haef-haef ekat ânaet eslê baelsonâ he tapoi(ta)n mepu nane he njail buku. Ka mânafâ fa he tapèn tulun finansial henait tuis nèk uab kuatuaf nabè’ mapublikasi ma mabatî neu bale-bale on sumber sastra. Ntomneu lalan humaf i, hit musti tpules mepu ‘naek lê Ajip Rosidi—ameupsastra ‘naek uab Sunda(s) ini—na’úb ma nanaob talantea neno i. Ajib lo ‘takaf alekot neu sastra Sunda. Ka tít fa tuaf lê napnikan he ntek Ajib in kanan kalu tuaf nane namolok a-ntomneu sastra Sunda ini.

D. Tasoin (tatlakab) tuis nâko uab bian neu kuatuaf

Nabè’i tapaek lalan amasat i he tâmaub uab kuatuaf tèk sastra nâko pah bian, onlê tasoin tuis nâko uab Ingris neu uab Metô. Natuin lalan i hit nabè’ taätî uab kuatuafe in kanan ma hanan, msâ tatonan (talilê) in masan neu pah-pinan. Uab kuatuafe njail nete (tlakâ) amaneot neu neöp feü nâko bale bian lê namuin nabè’ mapakê he tâmaub ka ala fa uab nane in sastra tuis, me amolok-sin neöp a-msâ. Mepu humaf i ka feü fa nbi Pah Timor, fun un-unû pendeta ma pastor sin (Groothuis, 1915; Middelkoop, ± 1950; Lechovic, 1966) a-nmepun he nasoin Sulat Kninô nâko uab bian (Ibrani, Yunanis, Latin, mhb) neu uab Metô. Munî i hit, batan amunit, nabè’ tatutan mepu alekot i tèk sonit nâko mepu religius (laistoes) ma sekuler sin. Haefes hit tanaob mepu alekot i ma tproduksi buku namfau tèk uab kuatuf, mataf-mataf lof natfei neu uab kuatuafe in manenun ma masan.

E. Tahakeb lembaga (institusi) he nbakal ma namliab uab kuatuaf

Lalan amunit i lo naleok fun hit nabè’ tanaob “kuasa” he tmoê mepu humâ-humâ ntomneu bakal ma mliab molok natuin institusi, lê nabuab ahínmolok namfau he nmeup nabuan. Lembaga nane nabè’ nanaob program humâ-humâ he ntulun molok kuatuafe mapakê a-nbi bale-bale, nès-nès a-nbi komunitas amolok uab nane. Ameput es-es a-nbi lembaga nane napèn tugas ma nanaob misi he nmoê buku aî produk humaf bian neu mliab molok. Produk onlê bukhanfuaf (kamus), buku ‘noinâ, buku gramatika ma humaf bian nabè’ mapublikasi he tpanat uab kuatuaf nane in stabilitas a-nbi pah-pinan i.

He tahakeb institusi humaf i ka urusan mânafâ fa. Haef namfafau, nbi bale namfafau, uab kuatuafin ka napènin fa baelsonâ he nmuïn institusi, aî masi alaha klub aî pukan amolok es, fun sin ka nmuïn fa sâ lê matekâ nak “posisi lomî-upaf” (bargaining position). Biasa uab-es he nmuî kun in institusi apanat-anonot onlê i, musti nmuî motivasi mâtanê nâko apaekmolok-sin ma anaäplenat, lê na’úp molok in monit. Me ka haef-haef, faktor ekonomi (msâ politik) es mapakê he tafék tak uabe npalú lembaga aî kahâ. Ate tkios, institusi linguistik fê mahakeb a-nbi Dili, Timor Neonsaet, oras a-nmuî nalail fekat nak uab Tetun he njail uab resmi ma nasional ahunut. Lê i ntomneu motivasi politik.

Neu kalu susar he tahakeb institusi neu uab kuatuaf es-es, umenanan (nok ainaf-amaf ma anah sin on tuaf) musti njail institusi alekôsekê. Institusi an-anâ i namuin nabè’i nsònû in “rasul”-sin he nèk ma nateab “hanaf alekot” neu monê ma pah amanuat.

Kleö ntomneu kongres uab kuatuaf

Nmalút nok panat uab kuatuaf, haef namfau ben a-nmuî kongres uab a-nbi bale-bale, lê nabuab nain kanan ahínmolok aî ahli sin he nateab sin tenab ma produk a-ntomneu uab kuatuafin neu forum amanuat, masi atuinas ka namfau fa piuta. Aktivitas onlê i mapules fun ném nâko lomit ma sinmakat panat uab ini. Me kanan mepu—lê ofmasit nah energi, loit, ma oras namfau—musti ntulun maneö-maneö he uab nane napèn naomatas, nane nak kongres es-es namuin musti nfe bukti konkrit neu panat uab, kaisâ in hasil ala njail arsip mafauban neu ahínmolok-sin kun ma ala namasab uembuku (bibliotek). Masi hit lo ttui namás a-ntomneu uab kuatuaf es (tèk uab bian), hiti msâ musti tsobal nai he ttui tèk uab kuatuaf nane. Nane nak teori musti nanonbon lekleok ma nmatau nok praktek.

He usòp tuis i, mauthe au uteab neu abaca, ak uab namfau namneuk onlê kolo amasat humaf fauk lê namneâ’in nâko nasi nanan a-nbi tonnantun es-es. Masi nasi (‘lamu) ka nmanua fa ben fun atoni nöet hau ka npaek fa soït alekot, mauthe hit tait ma tpanat fini he tsen hau pukan namfau henait kolo natpén (naplél) nabala nbín. Uab kuatuaf es-es lof napèn bale ma nmoin nabala kalu hit tèk nekak nok nanak tasonâ ma tfene bale nbi hit umenanan, nbi hit kuan ma bale. Uabe nak, “hit pah, nane hit aok; hit uab, nane hiti smanak.” Hanaf mesê nok lasi i, ntomneu pah in lutas-ma-talus nok in uab, Garbhan MacAoidh, atuis-es nâko Pah Skotlandia, haefes nasòp in artikel uab Esperanto lê majudul Lingva diverseco (Metô: Uab In Humhuman, npoi nbi majala Monato, halaman 21, edisi Funfanû-Funsiô 2007) nèk kalimat uab Keltik, nak, “Tír gun chánan, tír gun anam” (Pah lê ka nmuî fa uab, nane pah lê ka nmuî fa smanan).

Yogyakarta, 24 Funfanû 2010


[1] Uab Tetun lê mapakê es Kabupaten Belu ma Malaka on uab kuatuaf.
[2] United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization.
[3] (Ind: Selandia Baru; Ing: New Zealand).

Thursday, September 30, 2010

Ulan ma fnekan kaämsabat


Nâko: Yohanes Manhitu

Neno i namán masi ka nmapút fa
manas ném me onlê ka naheun fa,
ka nhoi fa neik nekan-nok-nanan
nbi ton amnanut, ton apetas i.

Ton es-es nok kun in human
ma ton i ini msâ ka namnés fa.
Kalu ka nok fai, lof nok nenô,
hit tít ulan ma tatnín manikin.

Naijane napét, ka nmeot nít fa;
haunoö matel, ka nmolok nít fa.
Ka nmuî fa sonâ he tmoê lele,
penâ-ane lof ka naheun fa bale.

Ulan ka nasón fa, hit ka tpoi fa;
tah ma tiun, hit ka tasnás fa.
Tafnekan he bukae kaisâ luman
he hit ok-okê tasoup funan.

Ton es-es nok kun ini mneikin,
atonîhonis ka nmuî fa pilit
me nmuî lolen he naim lalan
he namlilê piuta nbi in monit.

Tsonlai teu fnekan kaämsabat
ma thuk tahelan taën abalbalat,
tamepan ansaok ma taäikab lolek
nbi oras susar hit lof tasoinok.


Yogyakarta, 23 Funsiô [September] 2010
----------------------------------

Hujan dan harapan nan tak pudar


Karya: Yohanes Manhitu

Hari ini matahari bersinar tapi tak panas

ia timbul namun tak tampak sempurna,

tak menjemur dengan sepenuh hati

di tahun panas, tahun yang basah ini.


Tiap-tiap tahun dengan rupanya sendiri

dan rupa tahun ini pun berbeda.

Kalau bukan pada malam, ‘kan pada siang,

kita saksikan hujan dan rasakan dingin.


Tanah basah, tak kunjung kering;

dedaunan hijau, tak jadi menguning.

Tak sempat kita membuat ladang,

jagung dan padi tak ‘kan mengisi lumbung.


Hujan tak usai, kita tak tinggalkan rumah;

makan dan minum, kita tak berhenti.

Kita berharap, tak kehabisan bekal

agar kita sekalian melewatkan bulan.


Tiap-tiap tahun dengan sifatnya sendiri,

manusia mungkin tak punya pilihan

namun berakal ‘tuk mencari jalan

agar selalu bahagia dalam hidupnya.


Bersandarkan harapan nan tak pudar

dan berpegang teguh pada janji abadi,

menguatkan hati dan menajamkan akal,

di saat kesusahan kita ‘kan selamat.

Tânoinâ Uab tèk Baca Sulat Kninô

Foto: https://www.amazon.com

Atuis: Yohanes Manhitu 

U’úb tuis i, au he utón maneö ak au ka ‘moê fa tuis i he ûsekê abaca he ntae Sulat Kninô (Alkitab) masi taes nane lo naleok kun he nfene ‘noinâ alekot ma amasat, fun nane Uisneno In Aän es matuï ma mapanat he ntanâ lalan monit ini. Salit maneö nâko tuis i eslê he uteab ak natuin taes Sulat Kninô lê matuï nèk uab lê hit taim he tahine, onlê uab Prancis aî humaf bian, hit nabè' tânoin’ok he tahín teks in otan (arti) lê malulâ nèk uab bian. Natuin taes haef-haef, kalu makoete fê nabala nok kit, hit nabè' tanún hanfuaf namfau lê a-ntulun kit he tamolok (taüab), tbaca, ma nabè' mapakê he ttui babaun tèk uab nane. Henait tapèn hasil alekot natuin taes Sulat Kninô i, hit nabè'i tpaek teknik komparatif—nane nak hit tait tan Sulat Kninô nua ma tanesâ sin. Hit a-tbaca versi uab bian ini ma kalu ka tahín, nabè'i tfei versi uab lê hit tahine he taim in otan nak sâ. Fun sonit Sulat Kninô ini biasa ka nsan fa, hit lof tapèn teks alekot ma atomas he ntulun kit a-nbi ‘noinâ. Me on abaca alekot, hit musti tbaca lekleok piuta, kaisâ on “matfolo ma luektonô”. Nbi i au ka ukeo fa abaca he njail atafsir Sulat Kninô (ekseget), me nobaha he njail ataes alekot—ateas nèk mataf aäikat. Masi atafsir alekot ok-okê msâ musti naübon nâko ataes alekot aî abaca nok mataf aäikat ma neöp amaneot.

Tuis i mamnaitî nâko au monit neno-neno kun. Sulat Kninô (nok tuis Sranî bian) lo ntulun kau haef namfau he uhín uab bian, lê mapakê a-nbi negara matâteme. Ona-tlekâ, nbi ton 2007, au ‘siom Sulat Kninô versi Esperanto ini, Biblio, nâko Ampaer Berhard Eichorn (anggota Komisiita Sacerdoto por IKUE-Freiburg) lê natua es Pah Jerman. Naübon nâko Duminggu (Nenoklei), oras au ‘siom ulail paket nane nâko Jerman, au ‘mulai ‘paek buku nane nbi greja neu au ‘mes kuk. Haef-haef oras au ‘tea greja nanan, au lab-láb ait ma ‘fei teks misâ he aim perikop nâko Fefbelâ Mnâ (Vetus Testamentum) ma Fefbelâ Feü (Novum Testamentum) lê mapakê neu misâ a-nbi Nenônaek nane. Ma haef-haef abaca am uispaere (pastor) ntae Sulat Kninô a-nbi mimbar nèk uab Labit ai uab Jawa, au ‘fei ma ‘tae ‘bi au Biblio. Onlê au ak ulail, sâ-sâ lo namnés, masi feës-feës in redaksi suk naikan kleö. Me nane ka sâ-sâ fa, fun in ka nabainâ/naleün fa teks in otan. Babaun, nâko Duminggu un-unû nane (nbi 2007) talantea oras i, au ‘mulai ‘taken ok Biblio me ka usaitan fa Sulat Kninô versi Uab Metô, Labit, Malayu Kupang, mhb. Au uneöp ak natuin aktivitas taes Sulat Kninô èk uab Esperanto i, au upèn kuk moët alekot humaf nua: (1) ‘tae Uisneno In Aän èk “spirit feü”, ma (2) ûnoin’ok he uhín uab Esperanto—Zamenhof in mepu amasat nane—talantea uhín lekleok, ka ala fa natuin tuis sukuler me tuis agama msâ. Ntomneu sâ lê au unaob i, hit ofmasit tahín, i ka moët feü fa nbi pah-pinan i. Nbi bale bian a-nbi Pah Afrika, Alkurän—atoin-Islamas sin sulat kninô—a-ntulun tuaf namfau he nahín uab Arab, lê ka sin uab kuatuaf fa. Au uäkâ ak hit nabè'i tpaek teknik komparatif i he tânoinâ uabe namfau. Pules ma seunbanit neu Uisneno—lê a-nfe hine humâ-humâ neu atonîhonis—fun Sulat Kninô matuï ben nèk uabe namfafau nbi pah-pinan i, es in nabè' mapakê, ka ala fa on Uisneno In Aän me on buku ‘noinâ msâ neu tuaf es-es. Me kasian, haef namfau “‘Maus Amasat” i ala mabelak ma nhias meja nbi keän.

Lo ‘tebes, ka ala fa Sulat Kninô es nabè' mapakê neu ‘noinâ natuin teknik komparatif humaf i. Teks humaf biane (teks sekuler namfafau) msâ nabè' mapakê. Hit nabè' tait teks uab nua ka namfau nâko internet (nbi koran, situs puisi, mhb.) ma tanesâ sin. Tail teu teks uab bian ini ma kalu ka tahín, ta’ét teu ese, nèk hit uab. Nane lo naleok ma nfe kit informasi feü. Me in bobot ka ntean fa taes Sulat Kninô ini, fun in otoritas ‘nânae nfin, ma nâko in hit tapèn kuk fungsi dobel: ‘noinâ kninô ma informasi.

He tbaca uab pah-bian a-nbi Sulat Kninô aî a-nbi sumber bian, meuptaesulat (baca buku) lo musti manaob kalu tloim he tahín uab pah-bian laba, nès-nès he tahín teks in arti nak sâ. Kalu tloim he ‘ttak tok uab feü es in tuis, hit musti tatakab hit matak nok tuis a-nbi uab nane. Onlê au ak ulail, Sulat Kninô ka Bíblia nane alaha pilit-es nâko pilit namfafau, nès-nès a-nbi tonnatun i, lê naheun nok opsi aî alternatif namfafau neu kit. Nabua nok tuis humâ-humâ nèk uab Esperanto, Biblio—es ânaêsekê nâko ok-okê—nabia kau nbi lalan amnanut he ûnoin’ok henait babaun utua au neöp kaähenut i èk informasi pisâ mesê-mesê ma hine kleö-kleö.

Yogyakarta, 5 Funsiô 2010

Tuesday, August 31, 2010

Ulan Funfanû

Nâko: Yohanes Manhitu


Neno i ho mkios kai haef nua ben

ma muskeken meik ho mnemat,

lê kamafnekan fun tabu nfinen.

Ho oras namsoupen neu kai.


Me ho fê mutonom meik popit,

lê ton i in nanan napét nís naijan.

Oras i hai mifnekan kim manas

me ho fê esan he mpoip pah.


Kaiskaisâ ho mupnikan oras,

kaiskaisâ ho nekam namneuk,

es ho mfain oum he mkios kai

masi ho oras makisot a-nfinen.


Kalu ho mmouf ka musnás fa,

kalu ho mkios ka mutuin fa oras,

hai lof ka mihín fa ben he mlek

fun-metô ma fun-petas sin nakat.



Yogyakarta, 13 Funfanû [Agustus] 2010

------------------------------------

Hujan Agustus


Karya: Yohanes Manhitu


Hari ini kautelah melawati kami dua kali

dan beri kejutan dengan kedatanganmu,

yang tak terduga sbab saatnya tlah berlalu.

Bagi kami sudah bukan masanya buatmu.


Tapi kaumasih muncul dengan guyuran,

yang tahun ini begitu membasahi tanah.

Kini yang kami harapkan itu kemarau

tapi kaumasih ada ‘tuk basahi bumi.


Jangan-jangan kautelah lupa waktu,

jangan-jangan kautengah hilang akal,

sehingga kaukembali melawati kami

meski saat berkunjungmu tlah lewat.


Bila kautercurah tak henti-hentinya,

bila kaubertandang tak taat waktu,

kami tak ‘kan lagi tahu menetapkan

batas bulan kering dan bulan basah.

Hanfuaf Nonô Fauk ntomneu Uab Metô

Natuin laistenab nak Uab Metô, lê a-nmuî kanaf humaf bian onlê METO, UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, TIMOR, TIMORESE, TIMOL, TIMOREESCH, TIMOREEZEN, DAWAN, TIMOR DAWAN, RAWAN, ma humaf bian (sumber: taklik teu i), ka nnès fa nâko tuaf 0.75 juta (baca: nol koma juta bôhitumním) es naüabe (= namolke) (sumber: the Indonesian Heritage, Language and Literature, 1998) nbi kabupaten (distrik) teun nok dialek (logat) humâ-humâ, au utenab ak uab i musti napèn hormat ma mateab neu pah-pinan nfunamnatéf. Au 'bèt an kanaf UAB METO fun in es mapakê namfau nnèsi nbi Pah Metô. Kanaf teun lê, natuin au tenab, nebè' mapakê msâ eslê UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, ma DAWAN.

Kanaf DAWAN nane kanaf “matâteme”, fun fêka tít fa tuaf es nahín (kalu au ka 'san) lekâ kanaf nane nemantea atoin-Metô sin luekkin ma in nâko mé. Tuaf aüab Labit (= Uab Indonesia) sin, natám nok atoin-Metô sin kuk, onlêhe npaek tekas BAHASA DAWAN he nlekan neu UAB METO. Au uäkâ ak atoin-Metô namfau ma atoni biakini msâ a-nkios nak kanaf DAWAN nfain-on tekas Labit neu kanaf UAB METO. Lê i nebè'i nfain alasan nansâ es tekas i mapakê a-nbi bale-bale. Lasi i nabè'i ntom nak oras tuafes a-ntek kanaf aî tekas i, tuafes aî tuafin lê namolok nokne lof nalulub neöp neu Uab Meto aî neu atoin-Metô. Natuin hanaf i, natuin au lomit, 'bèt an kanaf nua in lê i nfain on judul neu blog i, nok tuis DAWAN nbi 'takaf nabit.

Tabê ma pules nâko blog tuaf,

Yohanes Manhitu

ymanhitu@gmail.com

Yogyakarta, 14 Funboësamnuâ 2007