Tuesday, June 11, 2013

Baca Buku ma Ini ‘Lekon neu Liänâ

Foto: Nâko filem "The African Queen" (1951)

Atuis: Yohanes Manhitu

LIÄNÂ es-es musti nmakoe he nbaca buku nâko in fê an-anâ kun. Nane hanaf ma fnekan lê mateab piuta neu to(b) nâko oras neu oras, nès-nès neu program skolat ma fenâ pah lê ném nâko anaäplenat aî ânaetin. Na'úbon nâko ume, oras liänâ fê an-anâ ma in nekne nahinen, ainaf-amaf askolat (lê nahinan huruf) anmulai nânoinâ huruf neu liänâ, ma baun-baun in nahín huruf ma in tekse onmé. Namuin, in nahìn huruf pasan mesê, nua, ma namfau nnès. Moët i ka neno mesê fa—in nah oras namfafau ma ntea ton he tapèn hasil alekot, onlê ahinte biasa naüab nâletâ nak, “(Kota) Roma ka mahakeb fa nbi fai mesê.”

Nbi oras liänâ nane nahín huruf, ainaf-amaf natutan ‘noinâ nane nèk baca buku. Biasa nmulai nèk etus palpalâ ntomneu muït aî hau(b) humâ-humâ lê a-nmuî es sin kuan aî bale bian. Neno nasòp neno, liänâ nane nmulai npaek hanfuaf mesê-mesê he namolok masi fê a-nparlú he taloitan kalu nsan. Tuaf bian ofmasit natoit, nansâ liänâ, kalu in orse nteaben, musti mânoinâ he nahín huruf ma oke-te nmulai he nebè'i nbaca? Huruf es-es nane njail simbol neu uabe in hanan, ma natuin tuis, mansiane nabè' nateab in tenab ma rasa. Es onnane, nparlú ‘tebtebes he liänâ es-es mânoinâ he nabè' nahín baca nâko in fê an-anâ, nès-nès kalu nmulai naskolen. Nmuî totis ntomneu 'noinâ i. Uab sâ es musti mapakê he tânoinâ liänâ? Uab lê mapakê nbi in ume aî uab resmi lê mapakê nbi skol? Feës-feës uab lê mapakê nbi liänâ in ume naik nâko lê mapakê nbi skol. Es onnane, hit musti taneöp lekleok he nabè' tait fekat alekot. Me nbi Indonesia, masi liän'e nmuî in uab lê in ainaf-amaf a-npake neno-neno, in lof nânoinâ huruf nâko uab lê mapakê nbi skol, nane eslê uab Indonesia aî Labit. Nane he sâ? He liän'e nabè'i nbaca oras in a-ntamen neu skol ma 'simô ‘noinâ. Me onlê hit tahín, liänâ namfafau es 'nânoinâ huruf ma baca ala oras in a-ntamen neu skol fun nbi ume in ka napèn nít fa ‘noinâ nane.

Haef namfafau ben hit a-tnen tuafe namolok nak a-nbi Indonesia, sinmakat neu baca buku fêka 'naek, ka on fa nbi negara bian, onlê Jepang. Ma buku lê aterbit sin napoine msâ ka namfau fa 'sekê fun ka nmuî fa asosat namfau nbi Indonesia. Natuin data statistik, to(b) Indonesia nnès nâko juta 200, me buku lê mapoin ton-ton ka ntea fa nane, nkuran nâko lê mafnekan. Neu buku es-es lê mapoin, aterbit ala ncetak eksemplar ± 3000. Nane fun sâ? Fun to(b)e ka nabè' fa nbaca aî ka nmuî fa sinmakat he nbaca? Aî ka nmuïn fa loit? He tatae hanaf i, nparlú he tmoê riset. Me kalu nâko fê an-anâ, tuaf eses mânoinâ he tbaca ma namlia sinmakat nane, talantea nânae, in lof a-nmuî sinmakat he nbaca piuta. Ainaf-amaf ma ânoinâ ok-okê nbi skol, nafnekan he sinmakat nane mapanat ma manaob nabala. Kalu hit a-parsai tak buku nane neuspalaf (jendela) neu pah-pinan amanuat, neu mauthe tpanat sinmakat baca i he namlia henait hit nabè'i tmanuab hit neöp.

Ntomneu liânâ he nbiasa nok baca buku aî sumber humaf bian, hit ka nabè' fa tâsekê liänâ he nbaca neno-neno me in ainaf-amaf ka nfene fa lalan he nbaca. Nbi ume, kalu ainaf-amaf askoltin a-nmuïn sinmakat he nbaca buku, sin anhin lof baun-baun natuin moët nane ma nsimakan baca. Nane fun sin na'ét natuin sin amnaistin, lê a-nfen sin lalan nèk lekat alekot. Es onnane, nparlú he tfe conto alekot neu liänâ kalu tloim he sin natuin moët alekot. Me nbi munî i, ume es-es nok tivi, ainaf-amaf napèn mâneät he nakeo liänâ he nasaitan tivi ma nbaca buku. Tkios tivi nane naleok, me liän'e nkios tivi or-oras tala napnikan 'noinâ, onlê baca buku ma sumber alekot bian, in lof napèn susar a-nbi skol ma ka nahín fa laba.

Nbi monit moderen a-nbi tempu global munî i, ka ala fa tivi nmés es musti maätur, liänâ namfafau nmuî hapè (ponsel). Lê nane msâ amnaistin musti nkontrol lekleok, fun kalu kahâ, liän'e nabè' nalail oras neu ba he nâbaë alat nane ma napnikan nain buku ma skol. Teknologi nemantean kit nok ini mnèkin humâ-humâ, ma hit musti tsimo tèk neöp alekot he oke-te tpake neu hit monit. Baca buku lo nmuî ini 'lekon namfafau neu liänâ me ini 'lekon nane lof ka mahinê fa kalu liänâ es-es ka matulun fa he nahín huruf ma in tekas, ma oke-te nmulai ntak nok buku ma sumber bian a-nbi in monit. Hit lof ka nabè' fa 
tafnekan he negara-es nabè'i nmaju kalu in generasi ka nsinmák fa he nâmaubon nèk hine, lê in nabè' napèni nbi buku natuin baca.

Yogyakarta, 9 Funnê 2013

Uab Es-Es nok Kun In Human ma In Masan

Foto: www.thebluediamondgallery.com

Atuis: Yohanes Manhitu

NBI pah-pinan i, nmuî uabe namfafau lê mansian pukan-pukan a-npake he nateab sin neöp. Onlê mansian, uabe msâ a-nmuî in un, in ainaf, in olif ma in tataf. Nmuî uab-es in uane mnanû, nmuî uab bian lê in uane tukâ—ka nmoin fa talantea tonnatun fauk. Uab-es in pengaru kleö, uab bian in pengaru ‘naek ma nsanuna pah-pinan i. Nmuî uab lê nâmau nok hanfuaf a-nbi bidang-es me ka nmuî hanfuaf namfau nbi bidang bian. 

Me uab es-es lo namás ma nmuî in upan, oke-te nmuî hak he nmoin piuta he njail nete komunikasi neu in amolok ok-okê, nâko batan neu batan. Ntomneu uab Metô ma uab bian sin maskin, anbi “Puah-manus nâko Atuipuisi” neu au buku puisi ahunut nèk uab Metô Nenomatne Nbolen (Genta Press, 2009), au tui on i: Noe nmuî in slutun ma tasi nmuî ini ‘punun; muït maninê nmuî in sailumat, ma atonîhonis a-nmuî in sìt he nateab in tenab, he npules in Amoët-ma-Apakaet, in aonbian manekat, aî pah-pinan on in balesnasat amasat. Kalu ka natuin sìt nok piusbijól, tenab amasat nane nabè’ ném natuin in toni, lê haef namfau ka matuï mnitâ fa. Henait tenab nane nmoin nabala-piuta, mauthe in mapanat a-nbi tuis amonit nâko batan neu batan. Neno es-es nok kun in human, fai es-es nok kun in masan. Neu mauthe es-es in human ma in masan mamalak piuta nèk hanfuaf malulâ ma mahikib nenô-fai, nbi foknais ma oefát, nbi manit ma kanbait. Ma mauthe mèsökan, ulan, anislutuf, msâ manas kaisâ naleün nani

Sekaumsekau es nahín uab Metô lomes nahín uab i in masan ma in luman. Masinák haef namfau hit onhe tapèn mâneät he ttui (tlul) tèk hit uab, nès-nès he tateab hit neksalit (maksud), aî sinmakat humâhumâ, uab Metô musti mapakê piuta. Nbi au tenab, kanan tuis nèk uab i lof a-ntulun he namliabe nfin. Natuin in maneone, hit problem eslê hit uab i ka biasa fa mapakê piuta nbi laistuis; alaha nbi molok neno-neno. Nèsintèn, uab i fêka nmuî fa in gramatika lê mânoinâ onlê uab biakin sini. Masi onnane, aim (eim) nai he tsê haeke babaun fun lakat niufnes ma'úb nâko lakat tuk'anâ mesê. Uamnanû piuta neu uab Metô!

Yogyakarta, Funhâ 2013
-------------------------------
Nota: Mamnaitî ma mafukal mafanî nâko antologi Nenomatne Nbolen

Hanfuaf Nonô Fauk ntomneu Uab Metô

Natuin laistenab nak Uab Metô, lê a-nmuî kanaf humaf bian onlê METO, UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, TIMOR, TIMORESE, TIMOL, TIMOREESCH, TIMOREEZEN, DAWAN, TIMOR DAWAN, RAWAN, ma humaf bian (sumber: taklik teu i), ka nnès fa nâko tuaf 0.75 juta (baca: nol koma juta bôhitumním) es naüabe (= namolke) (sumber: the Indonesian Heritage, Language and Literature, 1998) nbi kabupaten (distrik) teun nok dialek (logat) humâ-humâ, au utenab ak uab i musti napèn hormat ma mateab neu pah-pinan nfunamnatéf. Au 'bèt an kanaf UAB METO fun in es mapakê namfau nnèsi nbi Pah Metô. Kanaf teun lê, natuin au tenab, nebè' mapakê msâ eslê UAB ATONI PAH METO, UAB PAH METO, ma DAWAN.

Kanaf DAWAN nane kanaf “matâteme”, fun fêka tít fa tuaf es nahín (kalu au ka 'san) lekâ kanaf nane nemantea atoin-Metô sin luekkin ma in nâko mé. Tuaf aüab Labit (= Uab Indonesia) sin, natám nok atoin-Metô sin kuk, onlêhe npaek tekas BAHASA DAWAN he nlekan neu UAB METO. Au uäkâ ak atoin-Metô namfau ma atoni biakini msâ a-nkios nak kanaf DAWAN nfain-on tekas Labit neu kanaf UAB METO. Lê i nebè'i nfain alasan nansâ es tekas i mapakê a-nbi bale-bale. Lasi i nabè'i ntom nak oras tuafes a-ntek kanaf aî tekas i, tuafes aî tuafin lê namolok nokne lof nalulub neöp neu Uab Meto aî neu atoin-Metô. Natuin hanaf i, natuin au lomit, 'bèt an kanaf nua in lê i nfain on judul neu blog i, nok tuis DAWAN nbi 'takaf nabit.

Tabê ma pules nâko blog tuaf,

Yohanes Manhitu

ymanhitu@gmail.com

Yogyakarta, 14 Funboësamnuâ 2007