 |
| Foto: https://www.uh.edu |
Atuis: Yohanes Manhitu
UAB amates nane sâ? Nane uab lê namneuk nâko uab-tuafin sini tnankin. In ka mamolok fa ben on alat komunikasi amonit mesê. Kalu tuaf-pukan nane nmuî in tuis, in uabe lof nabala nbi in tuisin. Me kalu ka nmuî fa tuis, neu in lof namneuk nu-nfin, ma ka mapalolî fa ben. Faktor sâ es nabè’ nanekun uab-es? Faktor amleü’sekê (ekstrim) eslê ‘suät aî mleü, onlê nainunus, tsunami, makenat, loltópukan (genosida), mbt. Naik nâko nane, situasi politik ma to(be) in sinmakat amnekut a-msâ nabè’ naneuk uab. Onlê he tâmaet atoni, nmuî lalan humaf namfau he taneuk tain uab-es. Jared Diamond (a-nbi in tuis lê majudul Speaking with a Single Tongue[1], Tamolok tèk Uab Mesê) natón nak a-nmuî lalan langsung nua he tâmaet uab-es: (1) tâmaet tain uab nane in amolok ok-okê. (2) thâmuî (tsiksa) kanan tuaf amolok uab nane. Ntomneu faktor nomer mesê, in a-nfe tlekâ neu onmé kaesmutî Kalifornia, Amerika-sin, nâmaet uab Indian Yahi antara ton 1853 ma 1879, ma onmé anaäplenat Ingris/Inglés-sin naneuk uab kuatuaf a-nbi Pah Tasmania antara ton 1803 ma 1835. Ma ntomneu lalan nomer nuâ, in a-nfe tlekâ neu onmé anaäplenat Pah Amerika ini nmoê he naneuk nain uab kuatuaf fauk a-nbi Amerika Utara.
Aim he tkios faktor abitin fafon i mesê-mesê. Kalu taneöp a-ntomneu tsunami lê a-ntoman Pah Aceh nbi ton nua afinit (Funboësamnuâ 2004), hit masit lof taäkâ tak uab aî dialek (logat) fauk namnekunen, fun uab-tuafin a-nmaten, aî naen nasaitan sin kuan oras a-mleü nane ntoman (nalail) sin. Akâ nane lo ntom. Labláb, oras tais-asaet ma nainunus amnèktuaf nane nfin, Kompas a-nteknan uab fauk amnekut nane. Oke-msâ, kalu hit tamnau noesaet a-nbi oras Naî Noh (Nuh) a-nsae neu bnao, hit lof taneöp tak uab fauk a-msâ lof namnekun (namneâ’in) a-nbi oras nane, fun oe asaete nalemab nain uab-tuafe namfafau. Me ntomneu lê amunit i, hit fê a-tparlú he takhain (thain) data namfau ntèn helê tamolok.
Ntomneu situasi politik, hit ok-okê tahín tak haef namfau situasi humaf i nèki mleü ‘naek neu uab-es in monit. Ete hit tamatab lasi i. Nbi ton 1788—fê natuin Jared Diamond in hantonas—, oras atoin-Eropa fê nemantean, atoin-aborijin[2] abitin Austarali nmuî uab humaf 200. Me neno i ala 100 es fê mapakê. Nèskin esan mé? Namnekun! Fun sâ? Fun uab Ingris (Inglés) es nakalab sin. Kalu he tpiô nâko tonnatun ahunut (a-nbi abad 4’e), oras atoin-Roma nemantean pah pisâ fauk a-nbi Pah’úf Eropa, topukan namfau es-es nok kun in uab. Me kalobes (ka ‘ló fa) onnane, ala uab Latin neu to’amfaut (lingua vulgaris) – ka atoin’askoltin sini (sermo urbanus) fa—es mapakê on uab masimô (uab pah) a-nbi pah pisâ ‘naek nane. Uab Latin lê matekâ ahunut i namuin nahonis uab Spanyol, Prancis, Portugis (Portu[gés]), Italia, mbt. Talantea munî i, hit fê tít negara Afrika bian es a-npaek natutan uab Eropa fauk ma uab Arab he nanaoba plenat, to(be) in monit, ma kanan administrasi nbi sin negara-sin. Kalu onnane, uab Pah Afrika-sin esan mé? Mapakê ka kahâ? Mapakê piuta, me fê namfau es mapakê ala nbi umenanan (fomili nok fomili), kuan, ‘pasâ (sobâ, basak), ma baelkoti bian. Nmaneo, nmuî uab uf nua—Swahili[3] ma Hausa—me uab matâteme nkuasa nèsin sini. Neu lekâ uab matâteme-sin lof masekâ nèk uab nâko Pah Afrika? Ka tahín fa lekâ nanait amasat i natisbon neu sin.
Faktor amunit lê au ‘tek ulali eslê to(be) in sinmakat he npanat in uab. Faktor i haef namfau nmataul nok faktor ahunut—situasi politik. Uab-es in monit a-nsonlaiton neu in amolkin sin lisan ma sinmakat. Kalu sin namlilê (nmalinan) he npaek uab nane piuta, kaisâ tamtau, uab nane lof namlia nabala. Me kalu haefes hit tabai hit uabe on uab kuan, uab tuaf kaäskolat, uab afoltuis, aî on uab-es tèk tekas ka amasat bian, neu tpao baha ini mnekun, fun in a-npaumaken. Natuin au tenab, uab es-es nane topukan ok-okê ini ‘maus kultural. ‘Maus neu to(b) ka ala fa sin loit, mnatû, noinmutî, iunleko, ‘pik-unû, aulnoni, aptais aklimâ, muït, uemfatu, ma humaf bian. Hit uabe, nane hit identitas! Onlê KTP. Ma natuin uab, hit nabè’ tahín to(b) aî tuaf-pukan-es in monit ma lisan. Tatlekâ, hit lof ka tahín fa atoin-Metô leko-leko kalu hit ka tahín fa in uab (Metô). Nane fun “smanaf” amaneot nâko atoin-Metô eslê in aube kun. Es onnane, ala natuin uab, hit nabè’ tahín leko-leko tuafe puknes ini “smanan” lê a-nfe monit neu in aon-nonon.
Nmataul nok lasi i, aim he tkios uab Metô (Dawan[4]) in monit neno i. Natuin Grimes[5] (nbi ton 1997), nmuî tuaf 600.000 es a-npaek uab Metô. Ka tahín fa neno i total i nsae ka nsaun. Msâ ka tahín fa apaket amfaûsekê ném nâko dialek (logat) mé. Neno unû, ka tahín munî i, uab Metô mabandu (matalâ) a-nbi skól (skolâ). Liänaskól (liänaskolâ) sekau es namolok uab i musti napèn kastigu (hâmuït/siksa). Es onnane, liänaskolin baun-baun nasaitan sin uab a-nbi skól ma npaek uab Indonesia (bahasa Indonesia) nméskun. Nbi monê, kalu naëuk (natéf) sin kulu (guru) aî tuaf maäptaikase bian lê nahín uab Metô, sin naüaban Labit. Neu, nanao sin nasaitan sin uab. Sin bian, masi nbi ume namolok uab Metô, nbi monê ka nlomin fa he npake fun namaebok kaiskaisâ atoni bian nak sin nak atoinkuan, aî tuaf kaäskolat. I ka nak fa nak hit he tasaitan aî a-tpenan Labit (uab Indonesia). Ka on fa nane! Nane hit uab nasional. Hit musti tpanat ma tpake piuta fun in es a-nfut namepan kit nok hit olif-tataf a-nbi Pah Indonesia in nanan. Amaneote eslê a-tpaek uab ok-okê natuin sin tabu ma bale. Bifé sekau es he natai bikini (aptainiut) he natuin festa kabin? Hit konstitusi (nbi Indonesia) msâ a-npanat kanan uab kuatuaf a-nbi Negara Indonesia. Ma negara nmuî taes-sutais (tanggung jawab) he npanat ma namliab uab ok-okê. Kalu konstitusi (UUD) nak onnane, hit musti tmoê tatuin in lekat, in lulut.
Nahún nâko laismae aî lasimtaus he tamolok uab Metô, hit ka taneöp fa he ‘ttui (tlul) tèki nbi hit monit neno-neno. Nmaneo, uab i fêka nmuî fa in gramatika standar. Masi onnane, aim he tmulai nai baun-baun. Onlê hit tahín, tuis a-nbi uab Metô a-nmulai nbi oras kaesmuit’in nanaob sin mepu nbi Pah Timor. Me alakun ampaer (uispaer) ma panlita (pendeta) kaesmuit’in es, natuin kuatuaf fauk sin tulun, a-nfe sin nekan nanan neu meuptuis. Sin mepu i nafuab sulat humâ-humâ lê mapakê neu mepu Uisneno, onlê sul’onen[6], sulsít, ma nès-nès neu Sulat Kninô[7]. Mepu humaf i namfau es kamatuï fa nain nèk uab Metô, me matlakab nâko uab bian lê mapakê a-nbi Pah Seranî, nane eslê uab Ibrani, uab Yunanis, uab Latin, uab Jerman, uab Olain[8] (Balanâ, Balanda) ma uab Portugis (Portu[gés]). Kanan tuis nâko kulu-sranî lê mamotâ ma masònû neu kuan-kuan es a-ntulun tosranî (toslanî) he nânoinâ ma nahín toesranî in nesan. Me oras salit nane namtís, mepu humaf i onhe masaitan. Masi matutan, in a-ntû neu baha lasi-klei (greja ini). In ka ntea fa monit sekuler (kaägama ini)—ntomneu to-amfaut in monit sosial humaf bian.
Kanan tuis nâko kulu-sranî lê mamotâ ma masònû neu kuan-kuan es a-ntulun tosranî (toslanî) he nânoinâ ma nahín toesranî (toeslanî) in nesan. Me oras salit nane namtís, mepu humaf i onhe masaitan. Masi matutan, in a-ntû neu baha lasi-klei (greja). In ka ntea fa monit sekuler (kaägama ini)–ntomneu tobe in monit sosial humaf bian.
Haefes au ‘nen tuaf bian namolok, nak uab Metô lof ka nmaet fa kalu ataibetî ma ataitais, amamat ma amneukbako (amneuktabako) abitin kuane fê eskin. Hanaf i lo ntom. Me hit musti tahín, ka ala fa sin—abitin kuan—es musti npanat uab i nanoeba. Hit ok-okê—ataibetî-ataitais, ânosomnanû-ataikalét (ataibistidu), amnasit-munif, apaokuan-anaolalan—musti tpaloil (tperkat) ma tpanat uab i natuin hit molok neno-neno ka/ma hit tuis. Afi hit beï ma naï mafefâ-sin nabelak nain kit uab amasat i henait hit tamliab ma tafinib neu batan amunit. Es onnane, aim he nekmesê-ansaomesê kit a-tpaloil ma tpaek hit uab tèk nek’amlilat (nekmalinat) piuta. Kaisâ tamaebok, kaisâ tneknuâ!
On hantobes, sekau es a-nloim he nsiap museum neu in uab? Au uäkâ, ka tít fa es. Somak in ka nsinmakan fa in uabe nobamesen. Nbi oras hit taloitan museum neu uab-es, hit musti taloitan es a-ntèn neu in to(b) ma kanan lasi amasat onlê tekanab (takanab), toni, ne(l), sít, ‘tekâ (‘kakê), nuün (nuän), bonet (hering), ma humaf bian. Hau afuat-es, oras in a-nluin, in nèk nain ini ‘baän, taün, toen, slekin, non, ketan, mafon, sufan ma fuan. Uabe msâ onnane; lekâ uab-es namneuk nâko pah-pinan, in a-nlem nok uab-tuaf sin tenab, lisan, nono, ‘takaf, sailumat, laün-laban, koâ, mhf. Tpanat uab amonit nalekonès nâko tamonib tafanî uab amates!
Yogyakarta, 16 Funhâ 2006
[1] Npoi
nbi Microsoft Encarta Encyclopedia Deluxe 2000; mamnaitî nâko Discover
Magazine, Funnuâ 1993.
[2] Kuatuaf
amaneot a-nbi Pah Austarali. Sin metan onlê atoin-Papuas (nbi Indonesia ma Papua Nugini).
[3] Nès
nâko tuaf juta 10 es a-npake, nès-nès a-nbi Tanzania ma Kenya (on uab resmi).
Nbi Tanzania in a-njail uab resmi natuin Presiden Julius Kambarage Nyerere in
mepu he nfit nasaeb uab Afrikas.
[4]
Kanaf i, masi ném nâko monê (Belu), mapakê on kanaf bian neu uab Metô.
[5] Nâko
situs Ethnologue: Languages of the World, 14th Edition
[6] Onlê
Klei Katolik in Katekismus In Nesan
[7] Nbi
Klei Katolik hit tahín Sulat Knino lê P. Vincent Leko, SVD nok in atulun-sin
natlakab neu uab Metô nâko versi uab Jerman
Katholische Schulbibel.
[8] Tekas
lê mapakê namfau nbi tekanab, onlê Kopna-m-Olain, Lulai-m-Baoknaes.
