Internet ma Monit Moderen

Foto: http://mypixa.com/image

Atuis: Yohanes Manhitu

NENO nsekal neno, ma monit nabain'on piuta. Nbi neno unû, tuise mamoëk nèki ‘nimaf, namuni-te nèk mesin tuis/makîtuï (mesin tik). Ma kalu he tapèn informasi natuin hanaf, alakun radio es natonan kit. Namuni-te, tivi metan-mutî ném ma nmoê kit tít pristiwa nbi bale bian. Kalobes onnanet, tivi warna npoi ma sâ-sâ mapoin onlê asli kun. Ma neno i, nès-nès a-nbi mansian moderen in monit, alakleö sâ-sâ he manaob nèk komputer. Nfin nâko nane, internet (komputer pukan amfaut pah-pinan ini lê matalû neu pah-pah) njail ‘baelpalút lê tuafe namfafau npake he nanaob mepu humâ-humâ, nâko tuis talantea kios tivi (televisi). Es onnane, kalobes, a-nbi mé-mé, nès-nès a-nbi kota ‘naekin, monit moderen lof ka mafètin fa ben nâko sâ lê matekâ nak internet. Talantea nmuî atoni bian nak on i, "Ka nmuî tivi ka sâ-sâ, ilolamu nmuî internet."

Nâko oras internet nane nmulai mapakê, pah-pinan i onlê nmâlélen, nane fun atoni nbi bale-es, kota ka kuan, ‘nuüf ka mnesat, nabè'i nbait informasi nok tuaf bian a-nbi bale bian nenô-fai, leku bônuamhá. Natuin internet nane msâ, hit nabè'i tsònû sulat, dokumen, foto, vidio, ma kanan data eletronik lê nabè' masònû natuin alat i. Hit a-trasa onlê pah-pinan (dunia) i ka nmuî fa ben in batas ma tuän. In ka on fa neno unû lê naheun nok mâneät humâ-humâ ntomneu komunikasi ma telekomunikasi, fun in nah oras namfau. Neno i, hine napèn in upan alekot a-nbi pah moderen, sâ-sâ lê un-unû hit ka tananain títe fa aî fê masil-masil a-nbi tenab a-njail realitas―hit tite tèk hit matak. Ma internet a-nfei ma nmanuab hit matak neu moët humâ-humâ lê fê feü neu kit. Esantèn, internet a-nfe baelsonâ neu atoni he nahakeb bisnis uem'internet (warnet) lê tuaf namfau npake he nfei internet. Mepu i msâ nasáb tokpalsumâ ma susar neu loit.

Masi onnane, on atoin'ahinet, hit musti tkios lekleok kanan naomatas (kemajuan) a-nbi hit pah-pinan i. Naomatas es-es onlê loifatu mahumâ bnapaf nua. In lof a-nmuî ini bnapan alekot ma bnapan amleüt. Internet nane lo naleok ma ntulun tuaf namfafau, nès-nès ameuptin a-nbi bale ‘loö. Natuin mesin humaf i, mepu namfafau nabè' manaob laba ma ka tanekun fa oras. Me hit es-es musti tsintiul neu internet in bulalu (mleün). Nmuî bulalu namfafau lê manaob natuin internet, onlê gambar/foto ma filem porno namfau lê mapasan a-nbi nae, lê kalu liän'in a-nkiso lof naleün sin moral ma lisan alekot. Nmuî sònû virus humâ-humâ lê nabè' naleün komputer abít ume aî komputer mafitiî (laptop) ma nenekun nain data ok-okê. Bulalu humaf bian eslê atoni nabák loit nâko atoni bian in rekening. Moët ilegal bian onlê mnait tuis aî sít he mâsosâ (ka nok fa ijin nâko tuaf) a-msâ namfau. Es onnane, hit ok-okê nalekonès a-tpaek internet leokleok tèk nekmeü ma sintilu henait hit kaisâ tapèn susar humâ-humâ. Okete, hit musti tpanat liänâ an-anâ sin he npaek internet natuin lalan ma palút alekot, onlê mepuskól aî ‘noinâ alekot humaf bian. Nane atoin'ânaet, nès-nès neu ainaf-amaf sin taes-sutais (tanggung jawab). Hanaf i naleok me haef namfau ka manaob fa, fun ainaf-amaf sin namepan neu mepu he namin loit. Neu, sin ka nmuïn fa oras súk he npanat liän'in oras sin a-ntokon neu komputer matan.

He usòp tuis i, ukeo Kit es-es he kaisâ tamtausan kanan teknologi feü lê nemantean kit, fun sâ-sâ lê mamoëk nane neu atoin'amonit sin palút he nanaob mepu ma napèn hasil alekot. Tlekâ alekot mesê eslê internet lê munî i tuaf nifun natun fauk-fauk a-npake he natís palút humâ-humâ. Baithe munî i ka nmuî fa internet, monit i alahe onmé. Masi kanan produk teknologi nane onhe naleok ma namlileb kit, nalekonès hit a-tpasan matak lekleok henait in kaisâ nèk kit neu moët amleüt humâ-humâ a-nbi hit monit neno-neno. Tkios lekleok, tnen lekleok henait taleok.

Yogyakarta, 17 Funsiô 2007