 |
| Foto: https://www.allposters.com |
Atuis: YOHANES MANHITU
Tuis i mâtulû neu au feothoni Fransiska Manhitu nbi in neonmahonit.
Asimákfilem-sin of nahín Mel Gibson. Abaë ma amoê filem i nâko Pah Austarali, me mahonis a-nbi Peekshill, New York (nbi ton 1956), Pah Amerika Serikat. In karir a-nbi meupfilem naübon nâko drama klasik es kanan Summer City (Kota Foknais) nbi ton 1977, ma in filem sains-fiksi es kanan Mad Max ném namuin (1979). Ton fauk lab-láb lê i in napoin filem nua lê a-nmoê in kanan matekâ haef-haef a-nbi bale-bale, ma akritik filem sin a-nfé komentar namfafau ntomneu filem kolosal (‘naeleüf) sin'i. Bian a-nfé pules ma nsiom in filem sin nèk sinmakat, bian namolok nâleüf ma ntulek.
Naik nâko kritik humâ-humâ, nâko ahínfilem, msâ atoin-biasa sin, au kuk ‘sinmakan Mel in mepu natuin in filem nua amunit lê napèn pules, nès-nès nâko amolok uab (lê alakleö he) mapnikan. In filem nua – The Passion of the Christ (Kristus In Susar) ma Apocalypto (uab Yunani: he tsikô/tapoin) – nfai lalan feü neu panat uab (lê alakleö he) mapnikan, aî uab lê munî i ka nmuî fa tuaf namfau es namolok. Mepu humaf i ntulun he nabeon uab asli sin lê haef namfau ka napènin fa baelsonâ a-nbi pah ma monit moderen, fun sin amolkin ka namfau fa ben, aî sin ka mamolok fa ben – me fê mapakê a-nbi tuis. Ma natuin media audiovisual (nenat-kisot), uab ka amfaut ma ka mapakê fa neno-neno nane napènin “anin” he pah-pinan, nès-nès batan amunit, nahín sin.
Nbi filem The Passion of the Christ, lê a-npiô ntomneu Usif Yesus Kristus in susar mâtanê ‘sekê nâko Poän Getsemani talantea masaeb neu krus a-nbi Bnoko Golgota (uab Ibrani: Bnoko Nuînakaf), Mel Gibson – natuin ahínmolok fauk sin tulun – namonib nafanî uab Latin (lê solalus Romawi sin namolok) ma uab Aram (lê un-unû mapakê a-nbi Pah Yudea oras Kristus fê napunan pah he nfé ‘noinâ neu to(b) Israel nbi jaman Fefbelâ Feü). Nbi filem i, hit tít ma tnén solalus Romawi sin ma Pontius Pilatus in kun namolok uab Latin. Oras Kristus ntek nan lais-amaneot (veritas) a-nbi Pilatus in sonaf, Pilatus natoit nak, “Quid est veritas?” (uab Latin: Laismaneot nane sâ?). Masi ahínmolok (ahli-uab) namfau nak versi uab Latin lê mapakê a-nbi filem nane masusun nâko tuis fauk ma naik kun nâko molok asli nbi oras nane, Mel Gibson nanát nalail kiten neu jaman (oras) lê – kalu ka natuin filem humaf i – hit alaha trasa natuin taesulat.
Meupfilem-es a-ntèn lê nafenâ ma nabeon uab eslê Apocalypto lê fê mapoin neu to-amfaut es lab-láb lê i. Filem lê naheun nok opan nâ i nteknan neu to-pukan es lê natua nbi nasi (‘lamu) nbi Pah Meksiko, oras kaesmutî sin (atoni Spanyol) fêka nhalin sin haekin a-nbi pah pisâ nae. Nâko filem i in ún talantea msòpun, atoinin namolok uab-es lê matenâ nak Maya Yukatec, aithe tuaf jutes (juta mesê) es a-npakê es Naija-ikof (Jazirah) Yukatan, Meksiko, ma tuaf fauk nâko Pah Belize ma Guatemala. Masi ahínmolok fauk fêka ntút natuin nak molok lê mapakê a-nbi filem i logat amaneot ka kahâ, filem i nfé fnekan feü neu uabaknutû namfafau nbi pah-pinan i, es neno nasòp neno nleman neu mèsökan pah moderen fun ka mamolok fa ben, aî masaitan palsumâ. Sin mates aî lemat biasa fun alasan fauk onlê i: (1) ka nmuî fa ben batan (generasi) amunit es namolok, fun batan amolok uab nane ka nmuî fa ben; (2) matalâ (mabandu) nâko anaäplenat, nbi umeskól aî bale umum; ala uab resmi es nabè' mapakê a-nbi mé-mé (hegemoni lingustik); (3) ka nmuî fa sinmakat nâko nanan aî monê he npaek ma namliab uab nane. Biasa fun uab nane ka nmuî fa upâ ekonomi aî sosial (kalu tamolok uab nane hit lof tapèn sâ ka? Loit? Mepu alekot? Lof matekâ nak atoin-ahinat?).
Tkios talail filem lê Mel Gibson namót ma ntulû neu asinmákfilem abít pah-pinan, hit bian ofmasit tanokan, taneöp, oket tafnekan tak, “Koè Usî, lobaithe Mel Gibson naskék naneöp he nmoê filem feü ma npaek uab bian a-nbi Pah Indonesia, nès-nès a-nbi Timor”. Sekau es nahín, kaiskaisâ a-nbi neon-amunit, Mel Gibson, aî tuaf bian onlê in, natutan in mepu ma npil nan uab Metô on uab neu filem feü nane. Ka tahín fa sekau nok sekau es lof nâbaë nbi filem nane. Me au uäkâ ak kalu nanait i naskeke njail, atámkanaf (adaftar) lof neman nâko bale-bale, apaek uab Metô he natám sin kankin ma nafnekan mâtanê he nâbaë nbi filem nane. Me logat uab Metô lê mé es lof mapakê a-nbi filem nane? Lof ka nmuî fa lais'adil kalu logat Amarasi es mapakê fun in a-npaumak kota ‘naek propinsi ini (Kupang), aî logat Amanatun ma Eban fun sin fêka napènin fa pengaru namfau nâko uab bian. Aî logat Oekusi es mapakê fun in napèn hanfuaf moderen namfau nâko uab Portugis? Au ‘palsai lof naskeke nmuî problem ntomneu pilit logat mé es he mapakê. Ma tuaf “pragmatis” (biasa nait fekat natuin situasi) bian – fun ka nlomin fa he nmasikan uab – lof naskék nak, “He kaisâ tmansikan logat mé es he mapakê nbi filem i, aim he ok-okê kit a-tpaek uab netral, lê kaisâ nèk kit neu matufus aî mapaluk”. Ma biasa nbi Timor, uab netral nane eslê Labit (uab Indonesia), aî uab Tetun/Portugis (neu abitin Ambenû). Neu, hit lof tamnés tok abitin Afrika, lê natuin uab namfafau nbi nae ma ka nmuî fa es lê in amolkin namfaun nèsin biakin, namuin naitnan uab bian lê a-njail “uab dame” neu sin ok-okê.
Me hit musti tpao tala Mel Gibson ném he npaek uab Metô nbi filem he tpanat hit uab amasat i? Mel Gibson nane amakoet, me in ala atoni asinmakat mesê. Tkios, uab pah-pinan i namfau nfin nâko nifun mesê! Hit tafnekan piuta Mel bian lê he natbolan nâko Ambenû aî nâko Kusâ-Manleâ talantea Am(a)rasi, ma nâko Amfoän talantea Amanatun he nmoê filem The Perpetuity of Our Culture (Hit Kultur in Monit Abalbalat). Me judul nèk uab Ingris nane lof mapakê neu ba promosi nbi internet neu kesmuit'in, fun filem nane nobamesen lof masuting nèk uab Metô (dialek universal?). Henait akiosfilem-sin nahín filem in etus ma ‘naone nak sâ, filem in teks lof matuï nèk uab Indonesia ma Ingris. Abitin Oekusi nabè' nabainâ teks nane nèk uab Portugis aî uab Tetun henait abitin Timor Neonsaet nabè' nahín filem in arti. Aim he tafnekan!
Naik nâko kritik humâ-humâ, nâko ahínfilem, msâ atoin-biasa sin, au kuk ‘sinmakan Mel in mepu natuin in filem nua amunit lê napèn pules, nès-nès nâko amolok uab (lê alakleö he) mapnikan. In filem nua – The Passion of the Christ (Kristus In Susar) ma Apocalypto (uab Yunani: he tsikô/tapoin) – nfai lalan feü neu panat uab (lê alakleö he) mapnikan, aî uab lê munî i ka nmuî fa tuaf namfau es namolok. Mepu humaf i ntulun he nabeon uab asli sin lê haef namfau ka napènin fa baelsonâ a-nbi pah ma monit moderen, fun sin amolkin ka namfau fa ben, aî sin ka mamolok fa ben – me fê mapakê a-nbi tuis. Ma natuin media audiovisual (nenat-kisot), uab ka amfaut ma ka mapakê fa neno-neno nane napènin “anin” he pah-pinan, nès-nès batan amunit, nahín sin.
Nbi filem The Passion of the Christ, lê a-npiô ntomneu Usif Yesus Kristus in susar mâtanê ‘sekê nâko Poän Getsemani talantea masaeb neu krus a-nbi Bnoko Golgota (uab Ibrani: Bnoko Nuînakaf), Mel Gibson – natuin ahínmolok fauk sin tulun – namonib nafanî uab Latin (lê solalus Romawi sin namolok) ma uab Aram (lê un-unû mapakê a-nbi Pah Yudea oras Kristus fê napunan pah he nfé ‘noinâ neu to(b) Israel nbi jaman Fefbelâ Feü). Nbi filem i, hit tít ma tnén solalus Romawi sin ma Pontius Pilatus in kun namolok uab Latin. Oras Kristus ntek nan lais-amaneot (veritas) a-nbi Pilatus in sonaf, Pilatus natoit nak, “Quid est veritas?” (uab Latin: Laismaneot nane sâ?). Masi ahínmolok (ahli-uab) namfau nak versi uab Latin lê mapakê a-nbi filem nane masusun nâko tuis fauk ma naik kun nâko molok asli nbi oras nane, Mel Gibson nanát nalail kiten neu jaman (oras) lê – kalu ka natuin filem humaf i – hit alaha trasa natuin taesulat.
Meupfilem-es a-ntèn lê nafenâ ma nabeon uab eslê Apocalypto lê fê mapoin neu to-amfaut es lab-láb lê i. Filem lê naheun nok opan nâ i nteknan neu to-pukan es lê natua nbi nasi (‘lamu) nbi Pah Meksiko, oras kaesmutî sin (atoni Spanyol) fêka nhalin sin haekin a-nbi pah pisâ nae. Nâko filem i in ún talantea msòpun, atoinin namolok uab-es lê matenâ nak Maya Yukatec, aithe tuaf jutes (juta mesê) es a-npakê es Naija-ikof (Jazirah) Yukatan, Meksiko, ma tuaf fauk nâko Pah Belize ma Guatemala. Masi ahínmolok fauk fêka ntút natuin nak molok lê mapakê a-nbi filem i logat amaneot ka kahâ, filem i nfé fnekan feü neu uabaknutû namfafau nbi pah-pinan i, es neno nasòp neno nleman neu mèsökan pah moderen fun ka mamolok fa ben, aî masaitan palsumâ. Sin mates aî lemat biasa fun alasan fauk onlê i: (1) ka nmuî fa ben batan (generasi) amunit es namolok, fun batan amolok uab nane ka nmuî fa ben; (2) matalâ (mabandu) nâko anaäplenat, nbi umeskól aî bale umum; ala uab resmi es nabè' mapakê a-nbi mé-mé (hegemoni lingustik); (3) ka nmuî fa sinmakat nâko nanan aî monê he npaek ma namliab uab nane. Biasa fun uab nane ka nmuî fa upâ ekonomi aî sosial (kalu tamolok uab nane hit lof tapèn sâ ka? Loit? Mepu alekot? Lof matekâ nak atoin-ahinat?).
Tkios talail filem lê Mel Gibson namót ma ntulû neu asinmákfilem abít pah-pinan, hit bian ofmasit tanokan, taneöp, oket tafnekan tak, “Koè Usî, lobaithe Mel Gibson naskék naneöp he nmoê filem feü ma npaek uab bian a-nbi Pah Indonesia, nès-nès a-nbi Timor”. Sekau es nahín, kaiskaisâ a-nbi neon-amunit, Mel Gibson, aî tuaf bian onlê in, natutan in mepu ma npil nan uab Metô on uab neu filem feü nane. Ka tahín fa sekau nok sekau es lof nâbaë nbi filem nane. Me au uäkâ ak kalu nanait i naskeke njail, atámkanaf (adaftar) lof neman nâko bale-bale, apaek uab Metô he natám sin kankin ma nafnekan mâtanê he nâbaë nbi filem nane. Me logat uab Metô lê mé es lof mapakê a-nbi filem nane? Lof ka nmuî fa lais'adil kalu logat Amarasi es mapakê fun in a-npaumak kota ‘naek propinsi ini (Kupang), aî logat Amanatun ma Eban fun sin fêka napènin fa pengaru namfau nâko uab bian. Aî logat Oekusi es mapakê fun in napèn hanfuaf moderen namfau nâko uab Portugis? Au ‘palsai lof naskeke nmuî problem ntomneu pilit logat mé es he mapakê. Ma tuaf “pragmatis” (biasa nait fekat natuin situasi) bian – fun ka nlomin fa he nmasikan uab – lof naskék nak, “He kaisâ tmansikan logat mé es he mapakê nbi filem i, aim he ok-okê kit a-tpaek uab netral, lê kaisâ nèk kit neu matufus aî mapaluk”. Ma biasa nbi Timor, uab netral nane eslê Labit (uab Indonesia), aî uab Tetun/Portugis (neu abitin Ambenû). Neu, hit lof tamnés tok abitin Afrika, lê natuin uab namfafau nbi nae ma ka nmuî fa es lê in amolkin namfaun nèsin biakin, namuin naitnan uab bian lê a-njail “uab dame” neu sin ok-okê.
Me hit musti tpao tala Mel Gibson ném he npaek uab Metô nbi filem he tpanat hit uab amasat i? Mel Gibson nane amakoet, me in ala atoni asinmakat mesê. Tkios, uab pah-pinan i namfau nfin nâko nifun mesê! Hit tafnekan piuta Mel bian lê he natbolan nâko Ambenû aî nâko Kusâ-Manleâ talantea Am(a)rasi, ma nâko Amfoän talantea Amanatun he nmoê filem The Perpetuity of Our Culture (Hit Kultur in Monit Abalbalat). Me judul nèk uab Ingris nane lof mapakê neu ba promosi nbi internet neu kesmuit'in, fun filem nane nobamesen lof masuting nèk uab Metô (dialek universal?). Henait akiosfilem-sin nahín filem in etus ma ‘naone nak sâ, filem in teks lof matuï nèk uab Indonesia ma Ingris. Abitin Oekusi nabè' nabainâ teks nane nèk uab Portugis aî uab Tetun henait abitin Timor Neonsaet nabè' nahín filem in arti. Aim he tafnekan!
Yogyakarta, 16 Funboësamnuâ 2007
Sumber lê mabaca:
No comments:
Post a Comment