Tabê Natal 2013 ma Mlilê Ton Feü 2014!

Tabê Natal ma Mlilê Ton Feü! 
Selamat Natal dan Bahagia Tahun Baru!  
Natál Kmanek no Ksolok Tinan Foun!
Salamat Natal dan Bahagia Taon Baru!
Sugeng Natal lan Sugeng Warsa Enggal!
Merry Christmas and Happy New Year!
Joyeux Noël et bonne année!
Bonan Kristnaskon kaj feliĉan novan jaron!
¡Feliz Navidad y próspero año nuevo!
Feliz Natal e Feliz Ano Novo!
Buon Natale e felice anno nuovo!
Fröhliche Weihnachten und ein gutes neues Jahr!
Natale hilare et annum faustum!

Novel Nabè’i Ntulun Kit He Tamliab Identitas Budaya

 

Atuis: Yohanes Manhitu 

Fêka ‘ló i, hit liän-Timor es, Robertus Fahik, nâko kabupaten feü, Malaka (unû nabua nok Kabupaten Belu), nasòp in novel nua’e lê majudul “Likurai Untuk Sang Mempelai” (Likurai Neu Atoinfeü), ma Penerbit Cipta Media es napoine nbi Yogyakarta. Produk sastra feü i mafètin ma mamolok a-nbi Kampus STPMD nâko aspek budaya, teori sastra, ma sospol (sosial politik). Au msâ upèn baelsonâ kleö he umolok a-ntomneu novel nane, nâko aspek budaya. Es onnane, haefes i au ukeo abaca he ta’ét banit i nâko aspek budaya, nès-nès neu nmoê onmé es hit tak novel nabè’i ntulun he tamliab identitas budaya nbi hit monit neno-neno on to(b).

Kalu taëte nâko aspek budaya, Robertus in novel i nâmau nok ‘noinâ ma nilai namfau nâko abitin Malaka sin budaya, lê ka naik fa ‘sekê nâko budaya bian a-nbi Pah Timor. Nilai amfautin nane mateab nèk etus amasat a-nbi tuis lê matekâ nak novel. Natuin etus humaf i, atuinovel nabè’ nateab in neöp ma fnekan a-ntomneu budaya ma moët humâ-humâ. In nakeo abaca es-es he ntae ma nahín, oke-te nabè’ nanaob natuin sâ lê matuï nbi nane nbi in monit.

Nbi in novel, Robertus a-ntek nan neu abitin Malaka sin neman nâko mé ma sin laispalsait un-unû onmé. In ka napnikan fa he natonan abaca ntomneu Malaka in humne onmé nbi batan munî i. Ntomneu atoin-Malaka sin laispalsait a-nbi neno unû, atuinovel i natonan kit nak un-unû, atoin-Malaka (ma abitin Belu) ntoe neu Usif abít bale amnanut ma âlatan, es onnane sin nak lolo liman la to’o, bi’i ain la dai (tnonâ ‘nimket ka ntóm fa, tfitî haeket ka ntea fa). Ini msâ a-ntek nan neu laispalsait feü, eslê Toes Sranî. Nane, hit nabè’ tahine nâko in piöt a-ntomneu Einâ Maria In Sonaf (Gua). Ka ala fa laistoes, atuinovel i msâ a-ntek bale namfafau nbi Malaka, onlê nasi (‘lamu), tasi-ninen, ‘nuüf, noe(l), uemleü, mhf. Ma fun hanfuaf “likurai” mapakê neu novel in judul, atuinovel i npiô namfau neu likurai nane sâ, ma onmé es in musti mapakê. On atoin-Timor, hit masit tahín tak likurai nane bilut he tsiom meonin lê a-nfainneman nâko makenat ma ntamannfanin neu kuane nanan nèkin musu ‘nakan. Me munî i likurai in fungsi ka namnés fa nok un-unû ini, oras fê a-nmuî makenat suku es nok suku bian. Hit biasa tít bilut i  mapakê he tsiom kase ‘naekin lê neman he nkios kuan ma nanaob anaäplente in program. Nbi novel i msâ nmuî honet neu abaca he nnek ma nsimakan bilut asli nâko Malaka ma npanat he ‘maus budaya nane nmoin ma namlia.

Nâko au tease kuk, au nabè’ ait konklusi ak novel i nakeo kit, abaca ok-okê, he tfain teu hit pah ma nifu hit on einaf ahonit, lê a-nfe kit hit identitas. Es onnane, nbi novel i, atuise nakeo abaca he:

1. Nahín lekleok in pah ma nifu, msâ in to(b). Nane henait nâko moët i, in nabè’ namnau, nnek, npanat in pahe kanan piuta nbi me-mé;  
2. Nasaeb pules ma seunbanit neu Uisneno on Apakaet. Pules ma seunbanit nane mateab fun sâ-sâ a-nbi neno-tunan ma pah-pinan nâko Usî; 
3.  Nahín ma npanat kanan nilai agama ma filsafat, mnâ ma feü. Nane ‘maus le kaisâ mapnikan. Tuafe nabè’ napèn nilai humâ-humâ nâko bale bian me kaisâ napnikan (nain) sâ lê ini kun; 
4.  Npaek lasi ‘noinâ ma sení. Natuin figur uf abít novel in nanan, atuinovel nakeo abaca he npaek lasi ‘noinâ (nâko skolâ) ma sení (sastra, onlê puisi) he nafenâ pah ma namliab identitas; 
5.  Kaisâ napnikan he npanat alam/natur. Nane nak he npanat nasi (‘lamu), tasi-ninen, ‘nuüf, noe(l), mhf. Nane ‘maus lê musti mapanat; 
6.  Nfe lalan neu atoni natuin in monit. In ka parlú fa he namnés nok tuaf bian a-nbi pilit. Me natuin in mepu, in nabè’ nafenâ kuan ma bale; 
7. Nloim he nmoin nok atoni bian. Nane nak ka na’ét fa ras, suku, agama, aî grup etnis sâ he nmoin alekot ma nbi dame nok tuaf bian. 

Novel “Likurai Untuk Sang Mempelai” nane ‘takaf mesê neu abaca he namnau ma ntulun he npanat in budaya, nès-nès a-nbi tonnatun moderen i—oras sâ-sâ nabè’ naneuk in upan. Mepu i msâ a-nlekan kit nak sastra moderen nabè’i njail nete he tatutan ‘maus budaya nâko batan es neu batan bian. Aim he tatenab ma tmeup!Ω

Yogyakarta, 9 Funboësamnuâ 2013

------------------

Tuis i msâ nabè' mabaca es buletin Uab Metô Amnèkhanaf edisi 22, es http://www.scribd.com.

Hanfuaf nèk Metô nok Foto ma In Otan nèk Labit*

Foto: https://creativemarket.com

Tbi ume nanan, tjail maun’nai; tbi monê, tjail maun’einaf.

Artinya: “Di dalam rumah menjadi ayam jago, di luar menjadi ayam betina”. Orang yang berlagak berani di kandang sendiri (di rumah sendiri) biasanya menjadi penakut di tempat lain. Keberanian orang dibuktikan dengan kesanggupannya untuk menghadapi tantangan di luar lingkungan keluarganya sendiri.

-------------

* Yohanes Manhitu es nabuab, ntui nafanî nèk uab Metô, ma nfe in otan nèk Labit. Tuis i msâ nabè' mabaca es buletin Metô Amnèkhanaf edisi 22, es i.  

Neonmabê Mesê

Nâko: Yohanes Manhitu

Au u’ét Sulat Kninô ‘tupu mesê,
nesu neu ‘noinâ kninô mâlatan.
Au umasan kamus uf hilik-es,
lalan neu hine uab mafnekan.

I etus nâko neonmabê ameut
oras nope sonâ ma nakninô,
tabu ulan nasnasan in mepu
ma anin napnikan in manikin.

Sulat ok-okê namnés nok laku -
nmuî sin nesan lê tuaf he nami.
Nane es atuis ini ‘niman fuan,
nane es atuis in tenab ameut.

Kupang–Timor, Funtenû 2004

Nenat ma Tninas

Nâko: Yohanes Manhitu

Lekâ mansian lof a-ntek in kanan pah-pinan in tuan,

kalu in ka nahín nít fa pahe in lomit ma in sinmakat?

Talantea lekâ oe tasi asaet lof a-nfutnon neu funan,

kalu in ka nahín nít fa funan in nono, msâ in lekat?

Kanan pakaet a-nnaon natuin Apakaet in fnekan,

natuin In es a-ntai ma napán kanan lasi ma fekat.

Masi nope anaot ka nükan pahe natuin in hanan,

in nabai pah-pinan i on in biâ ma benû manekat,

Masi tasi ka naplenat nít fa metô nèk in kubelan,

in a-nkios metô on sobâ ma aonbian apaumakat.

Monit i lof namás kalu tuafe onlê masî ma utan,

nmonin nekaf mesê, ansaof mesê nèk manekat.

Lekâ dame lof nabala he natua hit bale ma luan,

kalu nekaf ma ansaof musti npaon lasimkakat?

Ò, kanan hanaf amuî-akal nâko Neno In Tuan!
Aim nai he tabés ma tâlulî he ttai ma tanesâ uab.

Neno nsek fai piuta, funan msâ he nasòp funan.

Sâ-sâ of namuin namtís natuin In nekan ma tenab.

Leke ma lahi lof musti mapikâ ma maäib he npín,

paku ma ‘nopô lof musti mamnòtû he nmeûsín.

Neno afinit musti njali ‘noinâ neu neno amunit,

ma neno i musti tahenu tèk malinat afomenit.

Ton es-es nok kun ini ‘takaf ma okê in lisan

fun in a-ntabê kit a-nbi nenô bian-fai bian.

Mataf ma lukef musti nfanin keker aäikat

he nitan ‘takaf nâko fai ma manas apukat.

Sekau es a-nmuî mataf aäikat lof napén,

sekau es a-nmuî lukef alekot lof natnín.

Kupang–Timor, Funtenû 2004

Hafualeko nèk Uab Metô a-nbi Funan i

Kaisâ msae meu tuafes in bikase.

Artinya: “jangan menunggang kuda orang lain”.
Dalam menghadapi suatu perkara, kita sebaiknya mempunyai pembelaan sendiri yang mantap, dan tidak baik mengandalkan saran orang lain yang belum tentu melekat dalam ingatan kita dan dapat pula mencelakakan.

Yohanes Manhitu es nabuab, a-nfe in otan nèk uab Indonesia (Labit)
Foto, nâko internet

“Bahasa Indonesia” nane Naübon nâko Uab Malayu

Atuis: Yohanes Manhitu

FEËS-FEËS hit lof tatoit nansâ es nâko uab amfafaut a-nbi Nusantara i, ala kun uab Malayu/Melayu* es mapilî ma namunit mastandar he njail bahasa Indonesia. Totis i ka feü fa, fun haef namfafau ben tuafe natoit/natán he nahín motif sâ es a-nmoê uab lê unû mapakê ala nbi suku-es a-nnanaot a-njail uab neu negara ‘naek-es. He tahín maneö, hit ta’ét tafanî uab Malayu in sejara nbi Pah Indonesia in monit. Nbi Funan Uab (Bulan Bahasa) Funboës ton i, aim he tkios tafanî uab Indonesia (uab Labit) in piöt ma monit talantea neno i he kaisâ tapnikan.  

1. Apaket ma Distribusi

Uab Indonesia mapakê es Indonesia, Timor Neonsaet (Timor-Leste), ma negara bian, nès-nès a-nbi bale lê atoin-Indonesia namfau natuan esan. Nâkokoba msâ, uab Malayu Mnanû (Melayu Tinggi) mapakê a-nbi sonaf nua —Sonaf Riau ma Sonaf Malaka (Malesia)—on uab resmi. Nbi neno amunit, dialek humaf nua’in i napènin pengaru ‘naek nâko uab Ingris ma Belanda—uab lê kaesmutî aplentin a-npake nbi pah apaek’uab Malayu. Munî i, nmuî radio pah-bute fauk onlê BBC ma VOA es a-npaek uab Indonesia nbi sin siaran neu bale-bale, ma nhanua uab i in pengaru. 

2. Piöt ma Etus

Uab Indonesia nane uab nasional ma resmi nbi Pah Indonesia. Uab i mastandar nâko uab Malayu, uab lê a-nbi tonnatun fauk-fauk a-njail lingua franca nbi Nusantara. Ahínmolkin nak uab Malayu i ném nâko Malayu Mnâ (Melayu Tua). Fautmatuï Kedukan Bukit natonan kit nak Imperium Sriwijaya npaek Malayu Mnâ nâko tonnatun 7. Fautmatuï nbi Pah Jawa msâ natón onnane, nak uab Malayu lo mapakê a-‘ló ben.

Nbi oras Indonesia naim lalan he njail negara merdeka onnanet liämunif puknes nabuan ma nsupan he nekaf mesê-ansaof mesê a-nmeup nabuan henait Indonesia njail pah merdeka, kaisâ nabés neu Kaesmutî. Sin supat aî mantaën nane matekâ nak “Munif Sin Supat” (Sumpah Pemuda), lê mamoëk a-nbi Batavia (munî i Jakarta) nbi ton 1928. Nbi ton 1945, oras Indonesia nmoê nalail in proklamasi on negara merdeka-es, natuin inspirasi amepat nâko supat nane, uab Indonesia in status masaeb ma njail uab resmi. 

3. Status a-nbi Pah Indonesia

Pasal 36 nâko Indonesia in Konstitusi (UUD 1945) natonan kit nak Negara Indonesia in uabe eslê uab Indonesia (Bahasa Negara ialah Bahasa Indonesia). 

4. Sumber Hanfuaf

On uab resmi ma nasional, uab Indonesia nparlú he mapakê a-nbi tobe in monit, kalu nabè’, nâko urusan umenanan talantea konsep hine amnanut, onlê filsafat. Es onnane, uab i nparlú he nâmau nok hanfuaf humâ-humâ. Lo alakleö ka nmuî fa uab a-nbi pah-pinan i es ka nait fa hanfuaf nâko uab bian he nâmau. Uab Indonesia msâ onnane. Ntomneu lasi i, Kamus ‘Naek Uab Indonesia (Kamus Besar Bahasa Indonesia) natón nak uab Indonesia mâmauben nèk hanfuaf humâ-humâ nâko uab Sanskerta, Jawa Mnâ (Jawa Kuno), Sinas, Portugis, Belanda, Ingris, Prancis, mhb. Munî i, hanfuaf namfafau mamnaitî nâko uab Ingris, nane nès-nès neu istila teknologi. Lof namfau ntèn es he matamâ neu uab nasional i. 

5. Uab Indonesia nbi Monit Neno-neno

Nbi monit neno-neno, nès-nès a-nbi umenanan, tob Indonesia ka npaek fa versi resmi, lê ala mapakê a-nbi situasi resmi, onlê a-nbi skól aî kantor. Nbi bale namfau, tuafe namolok in uab kuatuaf (bahasa daerah), ma kalu nparlú, lê in a-npaek uab Indonesia/Labit. Ala nbi kota ‘naek, lê tuafe namfafau nâko bale humâ-humâ natua nbin. 

6. Uab Indonesia he Njail Uab Internasional

Nbi ton fauk afinit i, nmuî diskusi namfau ben a-ntomneu uab Indonesia in kans he njail uab internasional. Tob Indonesia nabè’ nafnekan onnane fun uab Indonesia lo nsiapen he mapakê on nete komunikasi nbi pah-pinan amanuat i.

Nâko tuis palpalê i, hit a-tkios ma tahín uab Indonesia in naot ma monit, nâko uab Malayu talantea njail uab nasional, ma namunit nafinbon he njail uab internasional. Uab es-es a-nbi pah-pinan i nmuî in piöt ma in etus. Uamnanû neu uab Indonesia lê funan i (Funboës) a-njail topik neu molok ma diskusi humâ-humâ a-nbi kuan ma bale.

---

*) Kanaf Melayu msâ mapakê a-nbi uab Metô (onlê Melayu [bahasa Melayu], nbi uab Labit).

Yogyakarta, 9 Funboës 2013

Oras Roza Nmaknenê

Nâko: Yohanes Manhitu

Roza nane ‘fulâ amliat amasat
lê afi nmoin ma nfomenib pah.
Afi neno in afatis neu amnahas,
ma atulû oe mninû neu amenot.

In es-a ‘takaf neu lais’amasat,
in es atuis neu sulat mapanat.
Me anin a-nfú naleün in nón.
Okê manas nâmaet in taün.

Kalu Apakaet natae hantotis,
mauthe roza feü masenâ laba.
Me in fone musti fof mafnekan
henait meupsenat kaisâ mafanî.

Hanaf neno musti manenâ piuta
fun in es a-nsoel roza abalbalat,
lekat neno musti matninâ nanoeba
natuin in es lekat lê ka nsan nít fa.

Kupang–Timor, Funmesê 2004

Pah Kamasuät

Nâko: Yohanes Manhitu

Nekaf onlê nifu amnanut afinit
ma naijamnesat amanuâsekê.
Ini mnanun ka mahinê mnitâ fa,
in manuan, sekau es he nbatas?

Nifu mnanun masuät nèk meter;
pahe manuan maükur nèk hektar.
Nekaf i ini mnanun meter fauk?
Nekaf in manuan hektar fauk?

Manit lof ka njail fa manit piuta,
kaet lof ka nak fa kaet nabalbal.
Neno i manit, nokâ masit anbait;
noknokâ mahót, nkimû mafètin.

Kupang–Timor, Funmesê 2004

Ka Tnén Fa Aslutus

Yohanes Manhitu in tuis

Au ka ‘nén fa mansian in hanan
fun hanaf alumat fê nasaitan kau.
Au utnín oe âlotos abít akuarium,
me nane ka ini snasan afomenit fa.

Tembok mutî ka nsinmakan fa uab,
ka on fa in lê biasa nbaca kau puisi.
Wokmen naëbon onlê tuaf amonot,
ka nsi fa sít alumat neu kau onlê in.

Buku mafauban sin ka nakan fa sâ.
Es-es nabala balan onlê fatu bnoko.
Sepeda nhaek nabala neik haeseäl
ma npao oras he nasoup lal’aspál.

Yogyakarta, Funnimâ 2004

Nek’amonit In Toni

Yohanes Manhitu in tuis

Au es i atoni lê ka nít ma né ka nahín,
mono in biâ alekot ma né benû alekot.
Au lo unuin sulat ma né unuin pinsil
fun pehe namlia ma né tupas nasbéb.
Pahe lo ntailmat ma né nnaomat,
lolef nok baen ma né hine nok upan,
Skolâ nmuî human ma né nmuî matan.
Au ufètin ain fai hiut ma né neno hiut,
kanan tabu mnatû ma né leku mnatû
natuin lekat asanat ma né lulut apenut,
nok fai mèsökan ma né nenô mèsökan.
Mauthe susar nasnás ma né namsáb,
onlê noe amsaut ma né ‘nonô asait.
Lomit nâsekê ma né sinmakat nasesab
he ‘sén penhine ma né ‘sén aenhine,
he ‘sèk penhine ma né ‘lèf aenhine.

Kupang–Timor, Funtenû 2004