 |
| Foto: commons.marymount.edu |
Atuis: Yohanes Manhitu
HE TAHÍN aî ka tahín, he tloim aî ka tloim, pahe nnaomát piuta ma hit mansian, on atuas pah-pinan i, tnao tatuin pahe in lomit, tmoê tatuin pahe ini ‘naon. Ma tmoin on atoin-moderen. Bale lê un-unû onlê ‘ló leüf, munî i onlê paumakâ ‘sekê. Unû, he ttean bale bian, hit musti tnao hae aî a-tsae bikase. Me munî i hit nabè'i tsae oto. Ma he tlak tasi teu pulau bian, hit ala tsae bnaokolo (aî otkolo) ma ttea kuk laba—tnao onasmitin. Kalu unû, hit tapén kota, in onlê es pah matâteme kun, munî i in onlê es hit ume bnapan. Afi neno unû, pahe onlê a-nmanua ‘sekê, me neno i pahe onlê es hiti ‘nimak nanan. Pah es-es onlê ka nmuî fa nakat, bale es-es onlê ka nok fa batas. Lalne natfai manuan, op'e nmanua namnaun. Es onnane, munî i tekas kuan global natból, fun hit onlê es kit kuan mesê. Pah-pinan i onlê kuan-es.
Tekas kuan global (ném nâko teka Ingris, global village) lê biasa malutab nok Marshall McLuhan, lê tuafe namfau nahine fun in buku nua’in, nane eslê The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man (1962) ma Understanding Media (1964), namonib hit nekak nak munî i pah-pinan onhe nmâlél. Nbi sektor komunikasi, bukti namfau ben natonon he namepan lasi i in maneon. Nbi kuan global in nanan, hit tamolok ma tmoê kontak sosial tok atuas bian lo onlê hit a-tbi kuan maneö-maneö—tuafes namolok ma sin bian natninan langsung. Hit ka tparlú fa ben he tpaek toïs (pub nâko bijae sunaf) he tboin tuaf abít bale ’ló; hit ka tparlú fa ben he tahoip ai ma tamasub he tatonan tuaf bian tak hit a-tparlú sin tulun ma sin musti naen néman laba.
Nahún nâko telegram, natutnon neu telepon, oke-te nafinbon neu telepon seluler ma komputer, hit nabè'i tsònû aî tataim hanaf laba. Sâ-sâ lê a-npoi nbi pah bian mapoin a-nbi tivi ma hit tite lab-láb. Nès-nès a-nbi munî i, natuin internet, hit onlê tmabainâ teun, tok tuaf bian nâko negara bian masi tabala kuk hit keän ma tamatan teu baha komputer in layar. Nbi neno i, tuaf es-es—nès-nès abitin kota—nmuî kun surat eletronik (e-mail), Facebook, Twitter, ma fasilitas siber (internet) humaf bian. Natuin fasilitas komunikasi moderen faukan i, hit nabè'i tkomunikasi tok tuafe nbi bale bian lab-láb ma trasa onlê paumakâ ’sekê, masi es-es nabala es kun in balan. Fasilitas alek ot bian onlê Yahoo! Messenger ma Skype ntulun tuafe namfau he nanaob komunikasi natuin tuis ma molok, natuin kamera. Tolas-nikut a-msâ nabè' manaob natuin layar ’naek ma matekâ nak ”telekonferensi”. Sâsâ naleok; sâ-sâ a-njail laba.
Naleok piuta ka?
Naik nâko moët alekot ok-okê lê ném nâko kuan global nane, on atoni nek’amonit kit, hit musti taneöp lekleok ma ttai lasi piuta ntomneu sâ-sâ lê nemantean kit a-nbi hit pah, sâ-sâ lê a-ntam neu hit monit neno-neno. Sâ-sâ lê napoinon biasa nmuî in kotin ma in matan, alekot ma amleüt. Ka tít fa sâ es naleok piuta, aî namleû nobamesen. Mnahat aminat a-’sekê lê nâmau vitamin humâ-humâ msâ nabè' naleün hit aok kalu hit tah ka tsû fa. Hit ka tparlú fa he tasán kuan global, fun nane konsep neöp—in ka atoni fa. Me natuin konsep ”kuan mesê-bale mesê” nane, atoni nabè' naneöp nak sâ-sâ musti namnés (humaf mesê). Nane nak natuin media eletronik, nès-nès lê ném nâko pah bian nok budaya anaomatas ma ultramoderen sin, hit onlê musti tsiom ma tpaek sâ-sâ ok-okê ma tasaitan tain hiti masi in naleok ma namás kun he mapanat ma matutan neno amunit.
Kuan mesê alaha uab mesê ka?
Fun biasa nbi kuan maneö-maneö, tobe in uabe namnés—uab mesê neu kuan mesê—hit musti taim he tahín kaiskaisâ lasi i npoi msâ a-nbi kuan global. Nane nak alaha uab mesê es mapakê aî napèn bale nbi kuan global on ”uab global”. Kalu njail maneö onnane, uab bian nâko ”umênakaf” ok-okê lof namnekun ma alaha uab nâko ”umênakaf” akuasat es masimô ma mâlatan. Hit lof ka tafnekan fa onnane. Fun on ”umênakaf”, hit he tpanat kuk hit uab masi tparlú msâ he tahín ma tpaek uab nâko “umênakaf” bian. Me hit ka tparlú fa he tneksusar fun munî i masi nmuî uab fauk es mapakê on uab nasional aî internasional, nès-nès uab Ingris (uab Inglés), uab bian fê napènin bale amliat ma njail nete komunikasi neu tob. Masi onnane, fê a-nmuî uab namfau es musti mapanat ma mamliab henait sin a-nmonin piuta nbi kuan global—kuan lê nâmau nok molok humâ-humâ. Kuan global lof ka namás fa leko kalu alaha molok mesê es mapakê ma biakin namnea’in.
Ka nparlú fa he tamtau
Onlê mateab malalî es fafon i, tuis i ka hakâtaus fa neu abaca es-es, me ala he namonib hit nekak. Es onnane, ka nparlú fa he tamtau. Onlê haef namfau Amâ Santu Ahunut Yohanes Paulus II nfeinék kit, tob pah-pinan i nobâtemen, nak, “Non abbiate paura!” (uab Italia, Kaisâ mimtau!) He tahín aî ka tahín, he tloim aî ka tloim, oras i es kit kuan global nane in nanan. Hit ok-okê tatua tabua es planet mesê, eslê Pah-pinan (Terra).
Neu hit musti tmoê sâ he kaisâ tamtau tbi kuan global? Au uäkâ ak hit musti tafnekan piuta ma “umênakaf”-es musti nmuî hormat neu “umênakaf” bian. Ma neu tob ok-okê nâko kuan global ini ‘lekon (bonum commune), hit musti tmeup tabua ma tmatulun. Nmalút nok hanaf i, hit musti tamlilê fun haef namfau ben oras Pah Indonesia ntom ‘suät aî mleü onlê nainunus ma tsunami, tob amfaut nâko “umênakaf” bian néman ma nfit napoin kit nâko susar nanan. Hit a-tsanaen ma tafnekan he Uisneno nseunbain sin moët alekot nane. Lobaithe kuan global i nfain-on kuan lê naheun nok dame neu atuas ma amonit ok-okê.
Yogyakarta, 8-9 Funnuâ 2012
No comments:
Post a Comment