Puisi nâko Kota Apafâ

Nâko: Yohanes Manhitu

Haef namfau ben au he ‘tui neu pah-pinan,
he utonan ‘nuüf amnanut ma tasi amanuat sin
ntomneu futun-nekaf amepat es lê kamapnikan.
Kota i nahín au sinmakat ma nafeitin kau piuta
he utenab ma okê usaib au neöp in fuan
ma uteabe neu bale-bale kamabatas
lê nafnekan he nsiom au ‘tulû i.

Ma nbi neonmabê oras manse he nmouf,
au ‘tok, ukhain ma upoin okê usaib kuk
hanfuaf kamahumâ sin fauk nâko kota i
neu ‘nuüf amnanut ma tasi amanuat sin
ma neu lukef ma nekaf asinmakat.

Yogyakarta, Funtenû 2009

===========

Sajak dari Kota Pengasuh

Telah banyak kali kuingin menulis kepada dunia,
‘tuk katakan kepada gunung yang menjulang dan lautan luas
tentang suatu jalinan kasih yang tak terlupakan.
Kota ini tahu keinginanku dan selalu membiarkan aku
merenung dan menyalurkan buah pikiranku
dan mewartakannya ke segala tempat tanpa batas
yang berharap ‘tuk menerima persembahanku ini.

Dan di sore hari ketika matahari ‘kan terbenam,
Kududuk, menggali, mengeluarkan dan menyalurkan
beberapa utas kata bersahaja dari kota ini
kepada gunung yang menjulang dan lautan luas,
juga kepada telinga dan hati yang berhasrat.

Yogyakarta, Maret 2009

Hanteab Universal ntomneu Hak Asasi Mansian (Universal Declaration of Human Rights), Dawan (Uab Metô) Version

Foto: https://www.flagman.com

Hantòpus 

Fun tailasi nak hansimot neu tuafe in upan lê nâkokoba ma hak sin lê namnés ma ka mabatas fa neu mansian ok-okê nane nfain-on dasar neu laismerdeka, lais’adil ma laisdame nbi pah-pinan nobâtemen, 

Fun tailasi nak ka tpanat ma ka tfe fa upâ neu hak asasi mansian napoin nalail kanan moët maufinu ben lê nèk toäs a-nbi mansiane in nekan, ma he tmoê pah-pinan es he njail bale neu mansian he napèn laismerdeka he nabè' napoin in hanan ma natuin agama ma nâló nâko nekamtaus ma laiskuran mateaben on to-anâ sin lomit afinîsekê, 

Fun tailasi nak aturan hukum nparlú he npanat hak asasi mansian nane henait tuafe ka mâsekê fa he npil lalan moëslutuf (saruntu) on lalan amunîsekê he nlawan laismaufinu ma laisfesutais, 

Fun tailasi nak fenâ relasi biâ-benû alekot negara es nok negara bian musti manaob piuta, 

Fun tailasi nak bangsa sin lê a-njalin anggota Bangsa Mapukan haefes a-ntèn nateab a-nbi Piagam Bangsa Mapukan sin palsait neu hak asasi mansian, neu mansian-es in upan ma in otan ma neu atoni ma bifé sin hak lê namnés, ma bangsa sin ok-okê nafekan nalalinen he nanaob piuta fenâ neu naomatas sosial ma monit in level lê nalekonès nbi laismerdeka amanuat a-nnès,

Fun tailasi nak Negara Anggota sin nmantaën nalalinen he natisib naomatas a-nbi fé-upâ ma fé-hormat universal/umum neu hak asasi mansian ma laisbebas dasar sin, natuin meupbuat nekaf mesê nok Bangsa Mapukan, 

Fun tailasi nak laismengerti universal ntomneu hak ok-okê ma laisbebas sin nane npenting ‘tebes neu laismantaën i in manaoban maneö-maneö, es onanne,

Majelis Umum oras i nbònun ma napoin

Hanteab Universal ntomneu Hak Asasi Mansian

Nfain-on bangsa ma negara ok-okê sin standar umum neu laissukses, nèk salit henait tuaf es-es ma organisasi topukan lê namnau nít Hanteab i namepnok natuin lalan fé-‘noinâ ma fé-hine he nanaob piuta laishormat neu kanan hak ma laisbebas sin nane, ma natuin moët anaomatas piuta nbi level nasional ma internasional, njamin hansimot ma fé-hormat neu sin natuin lalan universal ma efektif, nâko negara sin lê a-ntaman anggota Bangsa Mapukan msâ nâko bale ok-okê nbi sin kuasa hukum in nanan.

Pasal 1

Kanan mansian mahonis merdeka ma nok upan ma hak papmesê. Sin naheun nok tenab ma nekmeü ma sin es nok es musti nfain onlê olif-tataf.

Pasal 2

Tuaf es-es nmuî hak ma laisbebas lê matuï ben es Hanteab i in nanan ka nok fa kecuali sâ-sâ, onlê ras, aokpasun in warna, jender, uab/molok, agama, politik aî tenabfuaf lê ka namnés fa, in a-npoiném nâko bangsa ma pukan mé, in hak neu ‘maus, in mahonit ma posisi humaf bian.

Naik nâko nane, tuafes ka nabè' fa npesbiâ tuaf bian fun in posisi politik, hukum aî posisi internasional nâko tuafes in negara aî bale, leko msâ nâko negara merdeka, negara lê nabuabok natuin sistim wali, negara-es nbi negara bian in kuasa, aî natuin definisi kubelat humaf bian in nanan.

Pasal 3

Tuaf es-es a-nmuî hak neu monit, laisbebas, ma lais’aman neu in fuane kun.

Pasal 4

Kaisâ nmuî tuaf es maäten aî mamoëk on abhaët, kanan lais’maäten ma ‘sosâ ate-abhaët humâ-humâ musti matalâ (mabandu).

Pasal 5

Kaisâ nmuî tuaf es masiksa aî a-nsiom moët maufinu, nsiom moët aî mahukum natuin lalan lê naleün mansiane in otan ma nanebet tuafe in upan.

Pasal 6

Tuaf es-es a-nmuî hak he napèn hansimot a-nbi hukum in matan on atoinfuaf a-nbi bale mé in a-nbin.

Pasal 7

Tuaf ok-okê namnesan a-nbi hukum in matan ma nmuïn hak he napènin panat hukum ini namnés-namnés ka nok fa pilhumaf. Tuaf ok-okê a-nmuïn hak he napènin panat namnés-namnés nâko moët pilhumaf humâ-humâ lê nasuil nok Hanteab i ma nâko kanan hansoän lê nèk lalan neu moët pilhumaf onlê nane.

Pasal 8

Tuaf es-es a-nmuî hak he napèn tulun alekôsekê nâko keutlasi nasional lê mahínleko neu kanan taos asoet lê naleün hak dasar sin lê konstitusi aî hukum nfé nalali neu in.

Pasal 9

Kaisâ nmuî tuaf es mahukû (mahekê), matahan ma mapolin ka nok fa lalan hukum.

Pasal 10

Tuaf es-es, nbi lasimnesat neu tuaf ok-okê, a-nmuî hak neu keutlasi nèk lais’adil ma natfei neu tuaf amfaut ma keutlasi nane musti manaob natuin prinsip bebas ma ka npil fa humaf, nbi fekat neu in hak ma laiswajib oke-msâ a-nbi tuntutan pidana lê a-ntom neu in.

Pasal 11

1. Tuaf es-es lê matuntut fun tuaf bian nabai nak in naleün hukum, ka nsan fa talantea nmuî bukti neu sanat nane natuin hukum a-nbi feklasi umum, nbi mé in napèn jaminan ok-okê lê maparlû he napèn pèsit natuin hukum.
2. Ka nabè' fa tasán tuaf tak in naleün hukum natuin moët aî seni lê ka matekâ nak leün hukum a-nbi undang-undang nasional aî internasional, oras in nanaob moët nane. Ka nabè' fa msâ a-tfe hukuman (kastigu) lê nmâfen nnès nâko hukuman lê in musti nsimo oras in nanaob moët nane.

Pasal 12

Tuafes ka nabè' fa 'lafû-lafû a-nseol tuaf bian in urusan pribadi, umenanan, uempenef aî in hubungan sònû-sulat, msâ ka nabè' fa naleün tuaf bian in laishormat ma in kanan. Tuaf es-es a-nmuî hak he napèn panat hukum ini neu lasîkokê aî laisleün onlê i.

Pasal 13

1. Tuaf es-es a-nmuî hak neu laisbebas he naöin (naneô) ma natua nbi negara es-es in nakat-sin nanan.
2. Tuaf es-es a-nmuî hak he nasaitan negara-es, natámnok ini negara kun, ma nmuî hak he nfainném kun neu in negara.

Pasal 14

1. Tuaf es-es a-nmuî hak he naim ma nanaob suaka nbi negara bian he npanton nâko liüt (he nasaitan in negara kun).
2. Hak lê i ka nabè' fa mapakê neu liüt lê manaob fun kanan taos amleüt lê ka ntom fa neu politik, aî fun moët humâ-humâ lê ka nmatóm fa nok Bangsa Mapukan in salit ma dasar.

Pasal 15

1. Tuaf es-es a-nmuî hak he napèn kun in nasionalitas (tamtopahmé).
2. Kaisâ nmuî tuaf es mâsekê he npolin in nasionalitas aî matulek kalu in he nsek kun in nasionalitas.

Pasal 16

1. Atoni ma bifé nekânaet, ka npiô fa negara, nasionalitas aî agama, nmuî hak he nmatsaon (nmafé-nmamoen) ma nahakeb umênakaf. Sin a-nmuïn hak namnés a-nbi laismatsaos (mafét-mamonet), nbi oras fê natuan nabuan on mone ma fé oke-msâ a-nbi oras sin nuasin a-nmasèkin.
2. Matsaose nabè'i njail kalu natuin amatsaos nua’in sin pilit bebas kun ma sin fekat maneö-maneö kun.
3. Umenanan a-nfain-on nekafmesê alami ma fundamental nâko topukan ma nmuî hak he napèn panat nâko topukan ma Negara.

Pasal 17

1. Tuaf es-es a-nmuî hak he npal ‘maus, neu in nmés aî nabua nok tuaf bian.
2. Ka nabè' fa tasík kalan-kalan tuafes ini ‘maus natuin lalan kamaneö.

Pasal 18

Tuaf es-es a-nmuî hak neu laisbebas he nmuî tenab, nekmeü ma agama; lê i natámnok laisbebas he nsek in agama aî in laistoes, ma laisbebas he nabenon in agama aî laistoes nane nèk nânoinâ, nanaobe, ma nönen msâ a-nmoê natuine, leko nmés aî nabua nok tuaf bian, nbi matâ-matâ aî a-nbi in bal(n)e kun.

Pasal 19

Tuaf es-es a-nmuî hak neu laisbebas he napoin kun in tenab; lê i natámnok laisbebas he nateabe ka nok fa senib, ma he naim, he nsiom ma nafinib informasi ma tenabfuaf natuin media sâ-sâ ma ka npiô fa nakat (pah).

Pasal 20

1. Tuaf es-es a-nmuî hak neu laisbebas he nabua ma napúk nèk lalan dame.
2. Kaisâ nmuî tuaf es mâsekê he ntam neu atoinpukan es in nanan.

Pasal 21

1. Tuaf es-es a-nmuî hak he natae ma natuin plenat a-nbi in pah, natuin lalan langsung aî natuin wakil-sin lê mapilî ka nok fa laismâsekê.
2. Tuaf es-es a-nmuî hak neu baelsonâ lê namnés he mamnaitî aî mapilî nfain-on ahukuplenat a-nbi in pahe kun.
3. To(be) in lomit musti nfain-on dasar neu anaäplenat in kuasa; lomit i musti mateab a-nbi pemilu lê manaob natuin oras lê maätur ma natuin nekmutî ma lê manaob natuin hak pilit umum ma ka npil ma humaf, msâ natuin nonâ hanaf rahasia aî natuin lalan bian lê njamin laisbebas neu nonâ hanaf nane.

Pasal 22

Tuaf es-es, on anggota topukan mesê, a-nmuî hak he napèn jaminan sosial ma hak he nanaob in hak ekonomi, sosial ma budaya lê maparlû neu in upan ma naomatas bebas neu in pribadi kun natuin usaha nasional sin ma meupbuat internasional, ma ntom nok organisasi ma negara es-es ini ‘maus.

Pasal 23

1. Tuaf es-es a-nmuî hak he nmuî mepu, nbebas he npil kun in mepu, nmuî hak neu sarat laisburu sin lê adil ma naleok, ma nmuî hak he mapanat nâko laiskamamepû.
2. Tuaf es-es, ka nok fa pilhumaf, a-nmuî hak he napèn baen namnés neu mepu lê namnés.
3. Tuaf es-es lê nanaob mepu nmuî hak neu baen adil ma naleok lê a-njamin in monit ma umenanan, monit-es lê naleok neu mansian maüpâ, ma kalu nparlú napèni ntèn panat sosial humaf bian.
4. Tuaf es-es a-nmuî hak he nahakeb ma ntam neu serikat ameput he npanat in laispenting-sin.

Pasal 24

Tuaf es-es a-nmuî hak he napèni snasat ma libur, natámnok batas-batas alekot neu oras mepu ini ma neonlibur lê maätur natuin oras, ma nsiom baen (neu in mepu).

Pasal 25

1. Tuaf es-es a-nmuî hak he napèn taraf monit lê njamin aominâ ma monit-alekot neu in pribadi ma in umenanan, natámnok mnahat, aptais, ume ma panat he aominâ-aoleko oke-msâ servis sosial lê maparlû, ma nmuî hak neu jaminan a-nbi oras in ka nmuî fa mepu, nmòf menas, njail cacat, nbaun, namnais nunfín aî ntom malasa mnaimloit bian fun moët manenû humaf bian.
2. Ainaf ma liänâ sin nmuïn hak he napènin palolit ma tulun istimewa. Liän'in, leko mahonis fun kabin ma kamakabin, musti napènin panat sosial namnés.

Pasal 26

1. Tuaf es-es a-nmuî hak he naskól. Lasiskól musti gratis, masi manaob neu baha skól baun ma skól dasar. Lasiskól musti njail laiswajib neu ok-okê. Lasiskól teknik ma jurusan ini musti mafaï umum neu tuaf ok-okê, ma ‘noinâ level (tingkat) amnanut ini musti adil ma ntean tuaf amfaut, natuin sekau es nabè'i ntam.
2. Lasiskól musti manaob he tapèn naomatas pribadi amanuâsekê ma namepan rasa fé-hormat he hak asasi mansian sin ma laisbebas dasar. Lasiskól musti nanaob piuta laismengerti es nok es, toleransi ma laismasobâ nbi bangsa, pukan ras ma agama sin tnankin, msâ musti nanaob aktivitas Bangsa Mapukan nbi in mepu he npanat laisdame.
3. Ainaf-amaf a-nmuïn hak utama he npil lasiskól humaf mé neu sin anhin.

Pasal 27

1. Tuaf es-es a-nmuî hak he nbebas natuin to(be) in monit budaya, he ntamis laissení dan nbait nok tuaf bian laishine in naomatas ma ‘lekon.
2. Tuaf es-es a-nmuî hak he napèn panat neu in laispenting moral ma material lê ném nâko produksi ilmia, meupsastra ma laissení lê in napèni.

Pasal 28

Tuaf es-es a-nmuî hak neu aturan sosial ma internasional lê a-nfe baelsonâ henait hak ma laisbebas sin lê matuï ben es Hanteab i in nanan nabè' matisib ok-okê.

Pasal 29

1. Tuaf es-es a-nmuî laiswajib neu bale mesleko nbi mé in napèn taubsonâ he nanaob in monit lekleok ma nèk laisbebas.
2. Lekâ nanaob in hak ma laisbebas sin nane, tuaf es-es musti natuin alaha definisi-sin lê matekâ a-nbi undang-undang nèk salit mesê he njamin hansimot ma fé-hormat alekot neu tuaf bian in hak ma laisbebas, ma he natisib sarat adil nbi laismoral, tuin’aturan ma monit-alekot umum ini nbi topukan demokratis.
3. Hak ma laisbebas ia’in masi onmé msâ ka nabè' fa nasulin nok Bangsa Mapukan in salit ma dasar.

Pasal 30

Ka nmuî fa hanfuaf nbi Hanteab i in nanan es nabè' maötab he nfe hak neu Negara, tuaf pukan aî tuafes he nok neu aktivitas sâ-sâ aî moët lê naleün hak ma laisbebas sin lê matuï ben es Hanteab i in nanan.

Yohanes Manhitu es natlakab neu uab Metô (Translated into Dawan by Yohanes Manhitu). Yogyakarta, 23-03-2009

Tasaitan Kuan

Nâko: Yohanes Manhitu

Susar natau kanan nekaf anaot ma abalat sin,
manit ma kumanit kamahinê onlê matâteme.
Nú nsai kun onlê oe ameut nâko oematâ,
ma hantaën a-nsain nâko luluf ametos.

Kuan lo mamnaû me musti masaitannai,
he tapein monit alekot ma amneik halinat;
he taskók fof feü ma he ttamis oni taispanif.
Kuan musti masaitan he tneke ma okê tafenâ.

‘Tebes, saitan kuan lo mâfenâ ma kamalomî.
Me in a-nminoin kalu matamis neik malinat.
Saitan kuan, hit kaisâ tamtausan onlê sanat
fun tabu hit tasaitan kuan, hit a-tnek luan.

Yogyakarta, Funfanû 2003

Amór ma Kofi

Nâko: Yohanes Manhitu

Nminonin, nminonin papmesê;
Nmenun, nmenun namnesan.

Amór mas he onlê kofi lê mamninû.
Foenanat a-nminoin, feësat a-nmeun.
Me, rasa minonî ma rasa menû nane
nabuan ma nmoê amór a-njail maötâ.

Amór, sentimentu amepat-amâtanes,
lê a-nsai onlê noe ahenut, noe apikat,
lê a-nhekô onlê nainunus manamtetû.
Tembok ma nífatu msâ lof a-nkuan.

Amór, laismanekat, lasi amasat-alumat.
Lasi ka mânoinâ, lasi ka mâsosâ, ‘tebes.
Monit i namás-naleok kalu nmuî amór;
pah-pinan a-nkumain kalu nmuî nekaf.

Ate muët, fai i pah-pinan a-nsutai susar
natuin funan ka natonon fa neik malinat.
In napeiston neu nope akinit ma anekut,
in a-ntulek pah-pinan in amór ma pules.

Fai i au fê uteut ulail kofimix klas mesê,
mabê i au fê upán amór a-nbi au nekak.
Kofi nhâtaen au matak amâfenat ahaet,
amór nabia au nekak ameset ma ameitis.

Kofi aminonit nabeî neik ko menas-sutais;
amór amasat nabeî nanat ko neu ai, manas.
Rasa minonî lof ka nminoin fa nenô ma fai,
masaf lof ka nasúf fa onlê hausufâ paradiso.

Yogyakarta, Funboësamnuâ 2003

Neonmabê Kamapnikan

Nâko: Yohanes Manhitu

Manse nnao ma npaumak neontés,
neno ameûsinet lof he namsoupen.
Nekaf nua mafutû neik tani mantaën,
aof nua nmapaumakan neik kumanit
ma smanaf nua natpenen neik malinat
nbi neonmabê lê lof ka mapnikan fa.

Neonmabê kamapnikan, tabu manekat;
neonmabê ameut, tabu naheun malinat.
Beranda es a-njail hai saksi kamamatâ,
ma anin a-njail hai saksi lê kamalukê.
Oras i nekaf nua njail nekaf mesê.
‘Tebes, laismanekat lo namás.

Yogyakarta, Funhitû 2003

Bi Lulu-Mtasâ

Nâko: Yohanes Manhitu

Ho lulme onlê kolkitâ lulu-mtasâ,
ho mtaul mataf kanan anaolalan.
Ho ‘nakam naufme lo nmaluel,
nmalulen neisin bikasê in ikon.

Bi lulu-mtasâ, ho es afének-amlilat;
bi lulu-mtasâ anekun nekmanukat.
Tabu-tabu au umnau ho lulum apinat,
neno-neno au ufnekan is ho mnemat.

Ó, fetô amasat, kaisâ musaitan kau!
Oum nai ma mubala mok kau piuta
fun ho es au manas ahâtanes amaneot
ma au funan ameûsinet asain meisökan.

Yogyakarta, Funfanû 2003