KLEÖ NTOMNEU SASTRA KUATUAF MA IN MONIT

Foto: Diandra Kreatif (2019)

Atuis: Yohanes Manhitu

MASIT abaca natoit: Sastra kuatuaf nane nak sâ? Hit nabè’ tak sastra kuatuaf in otne nak sastra asli nâko bale-es, matuï aî mamolok (oral). Sastra matuï nane onlê puisi, cerpen, novel, ma naskah drama lê matuï nèk uab kuatuaf es. Ma sastra mamolok nane onlê né (nél), etus, 'tekâ, hanfualeko, ma humaf bian. Sastra kuatuaf nane msâ 'maus budaya lê musti mapanat ma mamliab piuta. Es onnane, musti nmuî ameput amakoet he nanaob sastra kuatuaf nane piuta natuin aktivitas humâ-humâ. Ameupsastra-sin nabè’i nmepun naikan aî nabuan.

Aim he ta’ét sastra kuatuaf in monit neno i onmé. Nbi neno i, nbi bale fauk, sastra kuatuaf fê a-nmoin nabala ma mapakê piuta nbi monit neno-neno masi ka nmuî fa tuafe namfau es a-npake. Me nbi bale bian, sastra kuatuaf nane ka napèn fa bale ben fun in masekalen nèk sastra humaf bian, lê ném nâko bale bian. Hit ta'ét tak a-nbi neno i sastra kua-tuaf musti napèn atensi nâko in amuït ok-okê ma sin musti namlilê he npake. Nbi Pah Timor, sastra kuatuaf nane nak né (nél), toni, etus, ma 'tekâ lê beï-naï sin nafinib neu kit. Nbi un-unû, Pah Timor ka nmuî fa sastra tuis fun atoin-Timor ka nmuî fa alfabet (huruf), alaha molok. Es onnane, nbi neno i susar neu kit he tapèn sastra kuatuaf lê matuï nèk uab kuatuaf, onlê uab Metô.

Lof a-nmuî tuaf es natoit neu nansâ es hit musti taneöp a-ntomneu sastra kuatuaf ma taim lalan he tpanat henait in a-nmoin piuta talantea neno amunit. Hit taneöp a-ntomneu sastra kuatuaf fun ini msâ 'maus budaya ma njail tuaf amfaut puknes in identitas. Onlê sìt, bilut, ma musik asli Pah Timor ini, sastra kuatuaf lê asli musti mapanat he nmoin nabala. Sastra kuatuaf, kalu ka mapakê fa piuta, lof kalobes mapnikan ma namneuk kun, onlê noe npik nèki. Hit lof ka tloim fa he hiti 'maus budaya lê hit beï-naï sin nabalab nani neu kit naskék namneâ nâko hiti tnanak. In he nmoin piuta ma ka namneuk fa laba, nane nâko hit kuk on apaket ma apanat uab.

Nbi munî i, hit tahín tak sastra pahbute humâ-humâ msâ nemantean kit natuin media namfafau, onlê buku, majala, tivi, radio, internet, mhb. On atoni pah moderen, hit musti taim lalan he tsiom budaya nâko monê in pengaru me musti tpanat hiti lekleok, fun sastra kuatuaf nane ‘takaf neu kit. Lof ka namás fa kalu hit tataim produk budaya humâ-humâ nâko monê me naskék hit tapnikan tain hiti. Nbi era globalisasi munî i, hit musti taneöp lekleok oras hit he tsiom pengaru global—pengaru nâko pah-pinan nfunamnatéf. Nane fun pengaru nâko monê nabè’ naleok ma haef bian ka naleok fa.

Yogyakarta, 9 Funfanû 2012