Tpanat ma tamliab hit uabe piuta

Foto i mamnaitî nâko internet.

Uab Metô on 'takaf neu kit lof nabè' namneuk kalu hit ka tpanat tèk hit hanak ma tuis. Es onnane, masi tasaitan kuan ma bale, hit musti tpanat ma tamliab hit uabe piuta. Masi ka tpake neno-neno msâ, in kaisâ nasaitan hit nekak. In onlê hit nâ asait a-nbi hit aok nonon. Tmoni tbi pah moderen ka nak fa nak hit musti tnoes tain hit uab. Hit nabè' tânoinâ uab pahpanis natuin hit parlút (neu monit ma mepu), me tasaitan ma tapnikan/tnikan hit uabe, nane onlê "sanat budaya" 'naek neu kit ok-okê. 

(Yohanes Manhitu, Yogyakarta, 11/08/2013)

Noknokâ nemantea ben

 

Noknokâ nemantea ben,
nenomatne nhosén kit
nèk in pinan ahâtanes
oras tone he namsòpen.

(Yogyakarta, 29/12/2014)

Fai nanaob mepu

 

Mèsökan! Fai nanaob in mepu.
Tupas fai i fê namín lekleok,
me au uskék ma 'fen kuk
he ututan banit amunit.

(Yogyakarta, 29/12/2014)

Hanfuaf Maüp'in nâko 'Naef Plato

 

"Sekau es nânoinâ ma nânoinâ me ka napraktek fa sâ lê in nahíne, in onlê tuaf lê nâfoï ma nâfoï me ka npòlin fa fini."

---Plato, ahínfilsafat nâko Yunani
(Versi Metô nâko uab Spanyol: Yohanes Manhitu)

Manekat Amaneot

Nâko: Yohanes Manhitu

Au he utoit anin afinit, 
au he utoit funan apinat; 
au he utoit manas aklahat; 
au he utoit kolkitâ alumat; 
au he utoit noe ‘naek asait;
au he utoit faifnomê apoit;
au he utoit oe tasi amanuat, 
fê a-nmuî manekat amaneot?

Au umnahan kanan manekat,
au ‘menon manekat amasat;
au ufnekan manekat amliat;
au unanain manekat alekot;
au ‘pao manekat abalbalat;
au ûpaen manekat amonit;
au aim manekat kaäuis loit,
monit musti nâkun manekat.

Kupang–Timor, Funtenû 2004

Muskék nai!

Nâko: Yohanes Manhitu

Muskék nai, au aokbian amanekat!
Manse nabaiksonen ma nasaitan ko,
mèsökan ‘naek he natnanâ nan ko ben.
Oe tasi ametak i he ntanús nan ko ben.
Msae kum nai laba meu fatu amnanut.

Fatu amnanut nane ‘tolfatu abalbalat:
bale amonit sin ok-okê napènin ‘honis,
Bale Apakaet nahakeb nalail sonaf kninô.
Fatu afét kanan pinâ ma meûsinê amaneot.
Oe tasi, anislutuf, nainunus nabés neune.

Muskék nai fa, koé benû afnekan meûsinê.
Mutî a-njail metan ma metan a-njail mutî
kalu mataf na'èkun ma nekaf a-nmatutan.
Amuî noinmutî nabuab-a mnatû aklimâ,
amnahlaukhaunin a-nlakan neu laukfui.

Kupang–Timor, Funnuâ 2004

Haumenî, hau afomenit

Foto: http://www.incitoprima.com/images/Image/sandalwood.jpg

Nâko: Yohanes Manhitu

Neu Atoin-Timor ma to(b) ok-okê

Lo ‘tebes, neno unû ho lo afomenit ko,
neno ma tabu i ho afomenit piuta ka?
Nokâ-sinê ho lof a-mfomèn munoeba?

Mauthe manas ma funan es a-ntain lasi.

Afi unû ho lo mumlia ma mumaof pah.

Neno i ho smanam ma ho aom namtaun

onlê hau hopî he nasaitan in un ma taün.

Sekau es lof nasoin sin nâko fai in ukan?

Ho fomènme es noën kaesmutî pah-pah;
ho upme nfuil anaot nâko kuan ma kota;
ho kanme matekâ nâko batan neu batan,

me ho masit lof mapnikan ko onlê anin?

Sekau es he npanat ho smanam akninô?
Sekau es he ntui ko ho kanam afomenit

nbi sulat fefmantaën nèk tinta mnatû?
Sekau es he nakain nekaf asinmaktin?

Sekau es he nânaeb ho sufam, ho kaüm?

Yogyakarta, Funmesê 2003

‘Tolfatu Babel ma Uabe Namfafau nbi Pah-pinan

Foto: http://commons.wikimedia.org

Atuis: Yohanes Manhitu

FEËS-FEËS hit lof tatoit, nansâ es a-nbi pah-pinan i nmuî uabe namfafau, ka mesê fa neu ok-okê. Nâko un-unû atoni namfau namin he nahinen meneö-maneö nansâ es mansian atuas pah-pinan i namolok uab humâ-humâ lê ka namnesan fa. Ma talantea neno i msâ mnamit nane fê manaob piuta nbi pah-pinan nfunamnatéf. Masi nbi Pah Timor msâ hit tamolok uab humâ-humâ, nâko neonsaet talantea neontés, nâko knaben-ahinet talantea knaben-amonot. Bale es-es nok kun in uab ma haef namfau nmuî suli.

Masit abitin bale bian nak hit amolok Metô tamolok uab Metô humaf mesleko. Me natuin maneone, uab Metô nane ka humaf mesê fa. Natuin Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition (2009), uab Metô nmuî dialek humaf fauk, eslê Amfoan-Fatule’u-Amabi (Amfoan, Amfuang, Fatule’u, Amabi), Amanuban-Amanatun (Amanuban, Amanubang, Amanatun), Mollo-Miomafo (Mollo, Miomafo), Biboki-Insana (Biboki, Insanao), Kusa-Manlea (Kusa, Manlea).

Me hit a-tfain teu totis ahunut a-nbi tuise un: Nansâ es a-nbi pah-pinan i nmuî uab ma dialek humâ-humâ? Fêka nmuî taes finál neu totis i. Me nbi Sranî in Sulat Kninô, nmuî taes neu totis nane. In matuï mnanî es Sulat Genesis (Kitab Kejadian) 11: 1-9, nak*:

1. Ma nbi pah-pinan nobamesen, ala uab mesê ma tekas mesê es mapakê.
2. Es onnane sin natbokan neu neonsaet ma nít naijamnesat a-nbi pah Sinear, ma sin natuan nabala nbi nae.
3. Ma sin nak es neu es: “Aim he tmoê fatumtasâ ma tòt sin leko-leko.” Ma sin a-npaek fatumtasâ nane on fatu ma haulitê on naijamakâliät.
4. Oke-msâ sin nak: “Aim he tahakeb tan kota-es nok ‘tolfatu mesê lê namnaun ma in tunne ntea neno-tunan; ma aim he tânaeb hit kanak, henait hit kaisâ tauf-tasan'ok teu pah-pinan ok-okê.”
5. Oke-te Uisneno nsaun he nkios kota ma ‘tolfatu lê liänmansianin nahakeb,
6. ma In nakua aän nak: “Sin ok-okê tokaüf mesê ma namolok uab mesê. Sin mepu i fê naübon; nmulai nâko oras i sâ-sâ lê a-njail sin salit, lof natisbon natuin sin lomit.
7. Neu aim he tsaun he tasulib sin uab, henait sin ka nahín fa es-es in molok.”
8. Es onnane, Uisneno nbait-nasanâ sin nâko bale nane neu pah-pinan nfunamnatéf, ma sin ka nahakeb nan fa kota nane.
9. Fun onnane talantea munî i, kota nane matekâ nak Babel, fun nbi bale nane Uisneno nasulib uab pah-pinan ok-okê ma nâko nane msâ Uisneno nbait-nasanâ sin neu pah-pinan nfunamnatéf.

Sâ lê Sulat Kninô Fefbelâ Mnâ’e natonan kit i fê nafinnon talantea neno i. Nbi Funsiô 2012, Antara.com a-ntek nak a-nbi Indonesia, nmuî uab ± 743, ma nbi Nusa Tenggara Timur (NTT) a-nmuî uab 49. Provinsi NTT nmes kun onlê Babel, ma ala Labit es a-nfain nete neu komunikasi neu to(b) amolok uab humâ-humâ. Neu kalu on i, hit he tak, uab humâ-humâ a-nbi NTT i tetus nâko neno-tunan, ka kastigu neu to nbi Provinsi NTT? Kalu hit tak nane tetus, uab ok-okê nane ‘maus budaya lê musti mapanat nâko batan neu batan. Me kalu hit tak, nane kastigu nâko Uisneno neu kit ok-okê, lof onmé?

‘Tolfatu Babel nane lo ‘takaf neu kastigu fun mansiane in niät (lasi ‘mokô) he nfinin nain Uisneno. Me nbi munî i, mansiane nparlú “uab universal” he npanat komunikasi ma dame abalbalat nok in aonbian es bale-bale nbi pah-pinan i. Fun parlút neu “uab universal” nane, es nâko un-unû uab Eropa fauken mapakê a-nbi bale namfafau on alat komunikasi neu tuaf amfaut, nès-nès pukan askolat ma ahínsulat. Nahún nâko uab Yunani lê Aleksander Ânaet (Alexander the Great) nèki npoi neu bale nian nâko Pah Makedonia talantea uab Ingris lê atoin-Ingris nasanâ neu pah-pinan nfunamnatéf natuin kolonialisasi. Masi negara abè’it ma akuasat fauken namépan he nasanâ sin uab neu bale-bale nbi pah-pinan i, pah-pinan i fê “Babel” piuta. Ma kondisi i lof fê nabala (nbi tonnatun i), fun ka tít fa suku aî negara mesê es he naneuk nain in uabe on ‘takaf suku aî ‘maus nasional ma npaek ala uab nâko pah matâteme. Ona tlekâ, masi uab Portugis (Portugés) mapakê es Timor Neonsaet on uab resmi, uab Tetun, uab Pah Timor, fê mapakê piuta on uab nasional ma resmi ahunut.

Talantea neno i, nbi tonnantun global i, Babel in nobin fê esan ma mauthe njail piöt neu batan-batan. Ma masi hit taim lalan he tamolok “uab universal” mesê he ntulun kit, mauthe nane kaisâ mapakê he tlok neno ma tatkuab funan ma fkun.Ω

Yogyakarta, 9 Funnuâ 2013
----------------------------
*) Au tlakab bebas (ka resmi fa) neu uab Metô nâko versi Indonesia, Ingris, Prancis, Portugis, ma Esperanto. Tuis i msâ nabè' mabaca es i.  

Gitanjali 92 (Nèk Uab Metô)

Nâko: Rabindranath Tagore

Au uhín neno nane lof ném
oras au mnitas neu pah-pinan i namneuk,
ma monit lof natbók ka naslút fa,
ma nkub au matak nèk korden amunit.

Me fkunin lof a-nkison nbi fai,
ma noknokâ lof a-npoi onlê haef-haef,
ma orsin naökî onlê tasi, napoina mlilê ma susar.

Lekâ au uneöp au tabu ini msòpun i,
tabu ok-okê in terali aëkâ lof natïup
ma au ít utuin mates in pinan
ho pah-pinan nok ini ‘maus kamapanat.
Ini ‘tokô âpalat lo manenû kun,
in monit âkotô lo esan kun.

Sâ-sâ lê unû au ‘sinmakan palsumâ
ma sâ-sâ lê au ‘muî ulali ben
---mauthe namnekun.
Mauthe au ala ‘pal maneö
sâ-sâ lê unû au ‘tulek
ma ka ‘sian sin fa.

Versi Uab Metô: Yohanes Manhitu

Gitanjali 34 (Nèk Uab Metô)

Nâko: Rabindranath Tagore

Mauthe ala kleö nane es nabala nâko au
henait au nabè’ ukanab ko au ahenut.

Mauthe ala kleö nane es nabala nâko au lomit
henait au nabè’ utnín ko nbi ninef-ninef,
ma òm eu ko nbi sâ ok-okê,
ma ‘tulû ko au manekat piuta.

Mauthe ala kleö nane es nabala nâko au
henait au ka nabè’ fa ûkolô ko.

Mauthe ala au tainbesi kleö es nasaitan kau
henait au mafutû mabuab nok ho lomit,
ma ho salit manaob a-nbi au monit ---
ma nane es ho manekat in tainbesi.

Versi Uab Metô: Yohanes Manhitu

Nbi tabu nope nfin

Nâko: Yohanes Manhitu

Nbi tabu nope nfin, au ít funan ameûsinet; 
oras nope nlak, au nekke natnín amlilat.
Fai i ka nmuï ntèn fa nope aëkâ funan,
mabê i funne nmeûsín nèk malinat.

Nope nane aëkâ lalan neu mlilê,
funan nane es laismanekat amasat.
Neno i au ít laismanekat amaneot kun
fun kanan ekâ neu sonaf amlilat natfai.

Yogyakarta, Funhitû 2003