Kuan Global: Pah-pinan i Onlê Kuan Mesê

Foto: commons.marymount.edu 

Atuis: Yohanes Manhitu

HE TAHÍN aî ka tahín, he tloim aî ka tloim, pahe nnaomát piuta ma hit mansian, on atuas pah-pinan i, tnao tatuin pahe in lomit, tmoê tatuin pahe ini ‘naon. Ma tmoin on atoin-moderen. Bale lê un-unû onlê ‘ló leüf, munî i onlê paumakâ ‘sekê. Unû, he ttean bale bian, hit musti tnao hae aî a-tsae bikase. Me munî i hit nabè'i tsae oto. Ma he tlak tasi teu pulau bian, hit ala tsae bnaokolo (aî otkolo) ma ttea kuk laba—tnao onasmitin. Kalu unû, hit tapén kota, in onlê es pah matâteme kun, munî i in onlê es hit ume bnapan. Afi neno unû, pahe onlê a-nmanua ‘sekê, me neno i pahe onlê es hiti ‘nimak nanan. Pah es-es onlê ka nmuî fa nakat, bale es-es onlê ka nok fa batas. Lalne natfai manuan, op'e nmanua namnaun. Es onnane, munî i tekas kuan global natból, fun hit onlê es kit kuan mesê. Pah-pinan i onlê kuan-es.

Tekas kuan global (ném nâko teka Ingris, global village) lê biasa malutab nok Marshall McLuhan, lê tuafe namfau nahine fun in buku nua’in, nane eslê The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man (1962) ma Understanding Media (1964), namonib hit nekak nak munî i pah-pinan onhe nmâlél. Nbi sektor komunikasi, bukti namfau ben natonon he namepan lasi i in maneon. Nbi kuan global in nanan, hit tamolok ma tmoê kontak sosial tok atuas bian lo onlê hit a-tbi kuan maneö-maneö—tuafes namolok ma sin bian natninan langsung. Hit ka tparlú fa ben he tpaek toïs (pub nâko bijae sunaf) he tboin tuaf abít bale ’ló; hit ka tparlú fa ben he tahoip ai ma tamasub he tatonan tuaf bian tak hit a-tparlú sin tulun ma sin musti naen néman laba.

Nahún nâko telegram, natutnon neu telepon, oke-te nafinbon neu telepon seluler ma komputer, hit nabè'i tsònû aî tataim hanaf laba. Sâ-sâ lê a-npoi nbi pah bian mapoin a-nbi tivi ma hit tite lab-láb. Nès-nès a-nbi munî i, natuin internet, hit onlê tmabainâ teun, tok tuaf bian nâko negara bian masi tabala kuk hit keän ma tamatan teu baha komputer in layar. Nbi neno i, tuaf es-es—nès-nès abitin kota—nmuî kun surat eletronik (e-mail), Facebook, Twitter, ma fasilitas siber (internet) humaf bian. Natuin fasilitas komunikasi moderen faukan i, hit nabè'i tkomunikasi tok tuafe nbi bale bian lab-láb ma trasa onlê paumakâ ’sekê, masi es-es nabala es kun in balan. Fasilitas alek ot bian onlê Yahoo! Messenger ma Skype ntulun tuafe namfau he nanaob komunikasi natuin tuis ma molok, natuin kamera. Tolas-nikut a-msâ nabè' manaob natuin layar ’naek ma matekâ nak ”telekonferensi”. Sâsâ naleok; sâ-sâ a-njail laba.

Naleok piuta ka?

Naik nâko moët alekot ok-okê lê ném nâko kuan global nane, on atoni nek’amonit kit, hit musti taneöp lekleok ma ttai lasi piuta ntomneu sâ-sâ lê nemantean kit a-nbi hit pah, sâ-sâ lê a-ntam neu hit monit neno-neno. Sâ-sâ lê napoinon biasa nmuî in kotin ma in matan, alekot ma amleüt. Ka tít fa sâ es naleok piuta, aî namleû nobamesen. Mnahat aminat a-’sekê lê nâmau vitamin humâ-humâ msâ nabè' naleün hit aok kalu hit tah ka tsû fa. Hit ka tparlú fa he tasán kuan global, fun nane konsep neöp—in ka atoni fa. Me natuin konsep ”kuan mesê-bale mesê” nane, atoni nabè' naneöp nak sâ-sâ musti namnés (humaf mesê). Nane nak natuin media eletronik, nès-nès lê ném nâko pah bian nok budaya anaomatas ma ultramoderen sin, hit onlê musti tsiom ma tpaek sâ-sâ ok-okê ma tasaitan tain hiti masi in naleok ma namás kun he mapanat ma matutan neno amunit.

Kuan mesê alaha uab mesê ka?

Fun biasa nbi kuan maneö-maneö, tobe in uabe namnés—uab mesê neu kuan mesê—hit musti taim he tahín kaiskaisâ lasi i npoi msâ a-nbi kuan global. Nane nak alaha uab mesê es mapakê aî napèn bale nbi kuan global on ”uab global”. Kalu njail maneö onnane, uab bian nâko ”umênakaf” ok-okê lof namnekun ma alaha uab nâko ”umênakaf” akuasat es masimô ma mâlatan. Hit lof ka tafnekan fa onnane. Fun on ”umênakaf”, hit he tpanat kuk hit uab masi tparlú msâ he tahín ma tpaek uab nâko “umênakaf” bian. Me hit ka tparlú fa he tneksusar fun munî i masi nmuî uab fauk es mapakê on uab nasional aî internasional, nès-nès uab Ingris (uab Inglés), uab bian fê napènin bale amliat ma njail nete komunikasi neu tob. Masi onnane, fê a-nmuî uab namfau es musti mapanat ma mamliab henait sin a-nmonin piuta nbi kuan global—kuan lê nâmau nok molok humâ-humâ. Kuan global lof ka namás fa leko kalu alaha molok mesê es mapakê ma biakin namnea’in.

Ka nparlú fa he tamtau

Onlê mateab malalî es fafon i, tuis i ka hakâtaus fa neu abaca es-es, me ala he namonib hit nekak. Es onnane, ka nparlú fa he tamtau. Onlê haef namfau Amâ Santu Ahunut Yohanes Paulus II nfeinék kit, tob pah-pinan i nobâtemen, nak, “Non abbiate paura!” (uab Italia, Kaisâ mimtau!) He tahín aî ka tahín, he tloim aî ka tloim, oras i es kit kuan global nane in nanan. Hit ok-okê tatua tabua es planet mesê, eslê Pah-pinan (Terra). 

Neu hit musti tmoê sâ he kaisâ tamtau tbi kuan global? Au uäkâ ak hit musti tafnekan piuta ma “umênakaf”-es musti nmuî hormat neu “umênakaf” bian. Ma neu tob ok-okê nâko kuan global ini ‘lekon (bonum commune), hit musti tmeup tabua ma tmatulun. Nmalút nok hanaf i, hit musti tamlilê fun haef namfau ben oras Pah Indonesia ntom ‘suät aî mleü onlê nainunus ma tsunami, tob amfaut nâko “umênakaf” bian néman ma nfit napoin kit nâko susar nanan. Hit a-tsanaen ma tafnekan he Uisneno nseunbain sin moët alekot nane. Lobaithe kuan global i nfain-on kuan lê naheun nok dame neu atuas ma amonit ok-okê.

Yogyakarta, 8-9 Funnuâ 2012

Uab ma Identitas: Refleksi ntomneu Uab Kuatuaf

Koroleli nbi Noemuti, TTU. Foto: Yohanes Manhitu

Atuis: Yohanes Manhitu

HAEF NAMFAU ben hit a-tnen atoni, nès-nès ahínmolok, namolok nak uab es-es, nabiabon nok in fungsi on alat komunikasi fefaf ma tuis (oral and written communication), njail identitas neu in amolok (aüab). Nane nak oras hit a-tnen tuafes namolok uab-es, hit nabè' tahín tuaf nane nâko mé, masi hit ka ta’ét in katèpè (KTP) aî dokumen bian, onlê SIM aî paspor. Masi talantea munî i msâ, oras hit taëuk tuaf ma tnen in namolok onlê mé, hit nabè' tatón in nâko mé. Onlê oras hit atbi ‛pasâ ma tatéf tuaf, hit lab-láb tahín tak ó tuaf i nâko Sabu (Sabus) ma tuaf nae nâko Rote (Rotes), aî bale bian. Nane fun in molok a-njail ini ‛takaf. Fê a-nmuî identitas bian onlê aptais (nès-nès betî ma tais), me fun ka haef-haef fa tuafe natai aptais asli nâko in kuan, lof mâneät he tpiô ini ‛poin natuin aptais lê mapakê. Me kalu molok, masi in naüab molok bian, feës-feës in lof fê a-ntulun kit he tahín in nâko mé. Taiti tlekâ, masi tuafes nâko Makasar namolok Labit, hit fê nabè' tahín in nâko Makasar. In logat nane ném nâko in uab kuatuaf, uab nâko in kuan. Hit nabeî takanab moët humaf i identitas asli aî lokal, lê nabè' nâmaub uab nasional, nane eslê hit identitas nasional.

Identitas Asli (Lokal)

Tekas ”identitas asli” mapakê a-nbi tuis i fun uab kuatuaf nane lo ‛takaf lê ném nâko beï ma naï ma nmoê amolok uab nane naik kun nâko tuaf bian lê namolok uab humaf bian, nâko pulau aî negara bian. Onlê uab Metô nane ‛takaf asli neu sekaumsekau es matekâ nak atoin-Metô. Neu kasian kalu hit ka tahín kuk fa hit identitas asli nane ben ma tabai(j)e on sâ lê kamaüpâ, sâ lê hit ka tparlú fa ben he tpainono ona ‛maus. Munî i hit lof ka taskék fa ben kalu taëuk tuaf lê natón nak in atoin-Metô me ka namolok fa Metô nobamesen. Aî namolke me ka npanamneo fa onlê batan unû—batan lê namolok alaha uab Metô. Kalu onnane, hit lof tatoit tak in identitas asli sâ aî natuina ‛takaf humaf sâ es hit nabè' tahín aî a-tteke tak atoin-Metô. Hit lo tafnekan he tuaf ok-okê lê matekâ nak atoin-Metô nahín Metô ma namlilê he npaek uab Metô on in identitas asli—‛takaf nak in lo atoin-Metô.

Feës-feës oras hit a-ttek tan uab kuatuaf on identitas asli, hit nekke lof masit naheun nok susar fun identitas asli nane ka napèn fa bale manuan, nès-nès a-nbi monit moderen, oras tuafe naneöp a-nsan nak alaha sâ-sâ lê nâko monê es naleok ma namás. Es onnane, amolok ok-okê musti naneöp ma namin lalan he npanat identitas asli nane he kaisâ namneuk, onlê noe ‛naeke npik nèki aî nautse a-nfu nèki. Lab-láb i au ‛tae an tuis a-nbi situs-es antomneu uab Dusner, uab Papuas lê mapakê es Teluk Cendrawasih, lê alakleö he nmaten, fun alaha tuaf teun (3) es namolok uab i, ma amolkin nane amnaistin okê, sin umur antara ton 60 ma 70. Neu kalu uab Papuas i nmaet nunfín, in lof matekâ nak identitas asli neu suku asli lê namnekunfín. Munî i, nbi bale namfafau, atoni naim lalan he npanat uab asli aî uab kuatuaf lê matekâ msâ nak uab lokal he nmoin piuta ma njali ’takaf neu tuaf pukan aî suku. Nane ka nak fa nak hit kaisâ tânoinâ he tahín uab nâko pah bian. Nbi monit munî i nbi pah moderen, lo musti tahín uab pahbian, me ka nak fa nak he tapnikan tain hiti. Neu, ka nmuî fa lalan bian he identitas asli (lokal) nane nmoin piuta, alaha he tpanat tèk fefak ma tuis.

Identitas Nasional

Identitas nasional nane nak bangsa-es in identitas aî ‛takaf. Natuin identitas nane, hit tahín tuafe nâko bangsa mé. Ma es nâko identitas nasional sin eslê uab nasional. Nbi Pah Indonesia, uab lê a-njail identitas nasional eslê Labit aî uab Indonesia. In fungsi namfau, nès-nès on alat he nfut namepan to Indonesia on to negara ‛naek-es, nâko Sabang talantea Merauke, nâko Miangas talantea Rote. Me identitas nasional nane ka neu fa he naneuk identitas lokal, fun identitas lokal nane msâ antam neu mozaik nasional. Uab kuatuaf ok-okê a-nbi Indonesia msâ nâmaub Indonesia in budaya ma nabuan, sin a-njalin ‛takaf ma nmoê Indonesia naik kun nâko negara bian a-nbi pah-pinan i. Neu, kalu hit taneöp natuin fakta lê hit tít neno-neno, kanan uab lo njail identitas neu amolok eses; nane he identitas lokal aî nasional. Kalu tbi Timor Neontés (Indonesia), hit a-tpaek uab Metô on identitas lokal ma Labit on identitas nasional. Es onnane, on identitas asli (lokal), uab Metô, onlê uab kuatuaf bian a-nbi Pah Indonesia, musti napein bale alekot ma amanuat a-nbi hit monit neno-neno on to Indonesia. Fun konstitusi njamin uab kuatuaf in monit, ka nsan fa kalu hit tatutan uab kuatuaf ma tpainono ona ‛maus budaya. 

Uab kuatuafe, fun in fungsi on nete neu tradisi asli humâ-humâ, lo musti mapanat. Masit a-nmuî tuaf naneöp nak in nabè' nânoinâ pah-es in tradisi aî adat natuin uab bian. Me natuin maneone, alaha natuin uab asli nane hit nabè' tapèn informasi ma hine amaneot. Es onnane, mauthe uab kuatuaf es-es a-nbi pah-pinan napunamnatéf mapainonô he njali ‛takaf aî identitas neu amolok ok-okê. Sekau nahín in uab, nahín in fuan ma in kuan. 

Yogyakarta, 9 Funhâ 2012