Atuis: Yohanes Manhitu
NBI era moderen i, nès-nès a-nbi tonnatun i, atoni lof natoit, nansâ es hit musti tpolin oras he tpaek uab kuatuaf sin a-nbi molok ma/aî tuis (lulat). Atoni humaf i of naneöp nak naomatas (progress) nane namnés nok tapnikan tain sâ-sâ lê ném nâko era (oras) ahunut, natámnok uab kuatuaf, onlê uab Metô, Tetun-Belu[1], mhb. Neöp humaf i nmoê atoni namfau nkios neu uab kuatuafin on lasi neno unû ini lê (mapaksa he) nabala nok neno unû, kaisâ mamnèkî neu neno amnemat, lê musti nâló nâko moët tradisional alekê. Fun neöp onlê i msâ, atoni nane lof nabai sekaumsekau es a-nsinmák he nmeup he npanat uab kuatuaf on atoni lê ka nmuî fa mepu, aî naktapâ/nâpapû mepu neu in aon.
Masi neöp humaf nane lo nmuî, munî i nbi pah namfafau atoni nek’amonit sin namin lalan piuta he npanat sini ‘maus budaya he kaisâ namneuk, ma nane natámnok uab—nete neu teab neöp a-nbi suku-es in monit. Lembaga PBB, onlê Unesco[2], ntulun he tpanat uab ok-okê a-nbi pah-pinan i, fun nane ‘maus lê musti nmoin piuta nbi to(be) in monit neno-neno. Natuin maneö, mepu panat uab nane ka amolok sin taes-sutaise nmés fa, nane msâ anaäplente ini, onlê matuï ben es konstitusi nak negara nfe garansi neu uab kuatuafin sin monit masi nmuî uab bian es mapilî ben on uab resmi ma uab nasional. Me kasian, haef namfau hit ka tahín fa, aî hit ka tloim fa he tahín, tak on amolok, hit es-es musti tok ma tatuin he tpanat hiti ‘maus budaya nane henait in kaisâ namneuk.
Sejara aî historia natonan kit, nak haef namfau ben a-nbi negara-es in nanan, a-nmuî politik linguistik lê a-nfe baelsonâ neu uab-es he nmoin namlia, me naëkâ uab bian he kaisâ mapakê, he nanao in namneuk nu-nfin. Neu, in manosê, lablaba aî babaun, nâko pah-pinan in human, onlê lahi nbi atoni human benan aî leke nbi karpet tunan. Lasi humaf i unû a-npoi nbi Prancis, Timor, Selandia Feü[3], nbi nane dialek aî logat kuatuaf ka napèn fa baelsonâ he mapakê a-nbi publik/matâ-matâ (skól, uem’onen, mhb), somak a-nbi umenanan, elaf, lele, ‘nonô, nasi nanan, aî baelkoti bian. Moët kaälekot onlê i naëkâ liänâ-sin he kaisâ natutan beï-naï sin molok lê, natuin maneö, musti mapanat. Nbi Selandia Feü, nmuî batan-es lê matekâ nak “batan amnekut” (Ing: lost generation; Prt: geração perdida), fun sin ka nahín fa molok Maori (te reo Maori). Sekau es naäkâ he namolok uab kuatuaf nane napèn siksa (kastigu) aof mâfenâ, onlê tepos-bisot aî tikas-pasat. Me atoin-Maori sin lo nnek sin uab ma namin lalan piuta he npanat. Fun mepu kaäsnasat nane, neno i hit tít uab Maori mapakê es mé-mé, neu tivi, radio, ma koran a-nbi Selandia Feü masi uab Ingris lo fê naheun media tuis ma urusan humâ-humâ.
Munî i nbi pisâ namfafau nbi pah-pinan in nanan, neno-neno nmuî uab (molok) lê alakleö he namneuk nain fun mapnikanen. Fakta i npoi es Papua. Nbi nae, uab an-anâ fauk alakleö he ka mamolok fa ben. Onlê kolo, maunfui, metan, ‘maukâ, ma muït humaf bian, uabe ka napèn fa bale ben he naneô bebas. Kalu neno-neno hit tapoi(ta)n loit nifun-natun namfau he thao ma tpanat muït abitin lelmuîfui (kebun binatang) nanan a-nbi kota tnanan he atoinkota-sin nabè’ nahín sin, nansâ es hit ka tapoi(ta)n fa loit he tpainoet uab humâ-humâ lê alakleö he namnekunen. Ka nparlú fa he tmoê paän (oöf) he taikan uab-es nâko in amolok-sin, me tmoë he in a-nmoin nabala nbi to(be) tnanan. Henait mepu i nabè’i manaob, anaäplenat on amuîkuasa konstitusional ma to(b) on amuîmolok musti nmeup nabuan nekaf mesê ma ansaof mesê he npanat uab, fun nane pahe ini ‘maus.
Lalan Alekot Fauk neu Panat Uab
Nmuî lalan fauk lê nabè’ mapakê he tpanat ma tamliab uab kuatuaf. Henait tapèn hasil alekot a-nbi mepu i, hit nabè’i tpaek tabuab lalan ok-okê natuin hit parlút. Kombinasi alekot nâko lalan humaf fauk i nabè’ nèk kit hasil alekot.
A. Tafètin liänâ he namolok uab kuatuaf
Lalan i nabè’ matekâ nak lalan natural, fun liänâ-sin nabè’ na’ét (nail) natuin ainaf-amaf ma npaek molok nane neno-neno nbi umenanan ma nbi bale bian. Fun umenanan eslê unit an-anleüf a-nbi komunitas nanan, sâ-sâ lê naleok ma namás nabè’ ma musti naübon a-nbi umenanan. Liänâ mé lê biasa npaek uab kuatuafe nbi umenanan lof a-ntak ma namolok uab nane piuta talantea nânae, fun napèn lekat ma ‘noinâ budaya nbi ume. Es onnane, umenanan musti njail sentral budaya (sentrum kultural) neu amnasit ma liänâ ok-okê. Kalu ka ta’úb alekot nâko umenanan, lof susar he in naübon a-nbi monê.
B. Tpaek uab kuatuaf on media ‘noinâ a-nbi skól (skolâ)
Nbi ‘benâ (klas) ahunut (± 1-3) a-nbi skól dasar, uab kuatuafe nabè’ mapakê he tânoinâ liänâ-sin. Fun, onlê Unesco nlekan nalali, ‘noinâ a-nbi skól lof masimô lekleok kalu mateab nèk uab lê liänâ-sin nahine lekleok. Ntea ‘benâ (klas) amnanut sin, uab resmi nabè’ mapakê. Ma kalu nmuî materi namfau ben lê matuï nèk uab kuatuaf, in musti mânoinâ on matapelajaran es kun a-nbi skól. Lê i ka feü fa, nès-nès a-nbi Indonesia, fun uab fauk mapakê ben ma njail matapelajaran es kun a-nbi skól. Nbi Jawa, uab Jawa (Jabas) mânoinâ talantea SMA, nbi Jawa Barat msâ onnane. Problem ânaet a-nbi Timor eslê fêka nmuî fa materi namfau neu sâ lê matenâ nak Buku Pelajaran Bahasa Dawan aî neu uab bian. Hit tahín, tak buku humaf i ka nmòf ném fa nokaskeken nâko neno-tnanan.
C. Tanoab meuptuis tèk uab kuatuaf
Lalan i in otan eslê he ttui (tlul) tèk uab kuatuaf. Musti nmuî tuaf lê nateab in neöp ma rasa piuta nèk uab kuatuaf henait uab nane nâmau nok sastra tuis, ka ala fa molok natuin fefak, lê ka njail nít fa tuis. Sâ-sâ lê mateab nèk tuis nane lof nabè’i ntean tuaf namfau ma nkononfin neu bale-bale—nabè’i njail aléklalan neu meuptuis nèk uab kuatuaf. Mepu i naleok ma npenting he manaob, me haef-haef ekat ânaet eslê baelsonâ he tapoi(ta)n mepu nane he njail buku. Ka mânafâ fa he tapèn tulun finansial henait tuis nèk uab kuatuaf nabè’ mapublikasi ma mabatî neu bale-bale on sumber sastra. Ntomneu lalan humaf i, hit musti tpules mepu ‘naek lê Ajip Rosidi—ameupsastra ‘naek uab Sunda(s) ini—na’úb ma nanaob talantea neno i. Ajib lo ‘takaf alekot neu sastra Sunda. Ka tít fa tuaf lê napnikan he ntek Ajib in kanan kalu tuaf nane namolok a-ntomneu sastra Sunda ini.
D. Tasoin (tatlakab) tuis nâko uab bian neu kuatuaf
Nabè’i tapaek lalan amasat i he tâmaub uab kuatuaf tèk sastra nâko pah bian, onlê tasoin tuis nâko uab Ingris neu uab Metô. Natuin lalan i hit nabè’ taätî uab kuatuafe in kanan ma hanan, msâ tatonan (talilê) in masan neu pah-pinan. Uab kuatuafe njail nete (tlakâ) amaneot neu neöp feü nâko bale bian lê namuin nabè’ mapakê he tâmaub ka ala fa uab nane in sastra tuis, me amolok-sin neöp a-msâ. Mepu humaf i ka feü fa nbi Pah Timor, fun un-unû pendeta ma pastor sin (Groothuis, 1915; Middelkoop, ± 1950; Lechovic, 1966) a-nmepun he nasoin Sulat Kninô nâko uab bian (Ibrani, Yunanis, Latin, mhb) neu uab Metô. Munî i hit, batan amunit, nabè’ tatutan mepu alekot i tèk sonit nâko mepu religius (laistoes) ma sekuler sin. Haefes hit tanaob mepu alekot i ma tproduksi buku namfau tèk uab kuatuf, mataf-mataf lof natfei neu uab kuatuafe in manenun ma masan.
E. Tahakeb lembaga (institusi) he nbakal ma namliab uab kuatuaf
Lalan amunit i lo naleok fun hit nabè’ tanaob “kuasa” he tmoê mepu humâ-humâ ntomneu bakal ma mliab molok natuin institusi, lê nabuab ahínmolok namfau he nmeup nabuan. Lembaga nane nabè’ nanaob program humâ-humâ he ntulun molok kuatuafe mapakê a-nbi bale-bale, nès-nès a-nbi komunitas amolok uab nane. Ameput es-es a-nbi lembaga nane napèn tugas ma nanaob misi he nmoê buku aî produk humaf bian neu mliab molok. Produk onlê bukhanfuaf (kamus), buku ‘noinâ, buku gramatika ma humaf bian nabè’ mapublikasi he tpanat uab kuatuaf nane in stabilitas a-nbi pah-pinan i.
He tahakeb institusi humaf i ka urusan mânafâ fa. Haef namfafau, nbi bale namfafau, uab kuatuafin ka napènin fa baelsonâ he nmuïn institusi, aî masi alaha klub aî pukan amolok es, fun sin ka nmuïn fa sâ lê matekâ nak “posisi lomî-upaf” (bargaining position). Biasa uab-es he nmuî kun in institusi apanat-anonot onlê i, musti nmuî motivasi mâtanê nâko apaekmolok-sin ma anaäplenat, lê na’úp molok in monit. Me ka haef-haef, faktor ekonomi (msâ politik) es mapakê he tafék tak uabe npalú lembaga aî kahâ. Ate tkios, institusi linguistik fê mahakeb a-nbi Dili, Timor Neonsaet, oras a-nmuî nalail fekat nak uab Tetun he njail uab resmi ma nasional ahunut. Lê i ntomneu motivasi politik.
Neu kalu susar he tahakeb institusi neu uab kuatuaf es-es, umenanan (nok ainaf-amaf ma anah sin on tuaf) musti njail institusi alekôsekê. Institusi an-anâ i namuin nabè’i nsònû in “rasul”-sin he nèk ma nateab “hanaf alekot” neu monê ma pah amanuat.
Kleö ntomneu kongres uab kuatuaf
Nmalút nok panat uab kuatuaf, haef namfau ben a-nmuî kongres uab a-nbi bale-bale, lê nabuab nain kanan ahínmolok aî ahli sin he nateab sin tenab ma produk a-ntomneu uab kuatuafin neu forum amanuat, masi atuinas ka namfau fa piuta. Aktivitas onlê i mapules fun ném nâko lomit ma sinmakat panat uab ini. Me kanan mepu—lê ofmasit nah energi, loit, ma oras namfau—musti ntulun maneö-maneö he uab nane napèn naomatas, nane nak kongres es-es namuin musti nfe bukti konkrit neu panat uab, kaisâ in hasil ala njail arsip mafauban neu ahínmolok-sin kun ma ala namasab uembuku (bibliotek). Masi hit lo ttui namás a-ntomneu uab kuatuaf es (tèk uab bian), hiti msâ musti tsobal nai he ttui tèk uab kuatuaf nane. Nane nak teori musti nanonbon lekleok ma nmatau nok praktek.
He usòp tuis i, mauthe au uteab neu abaca, ak uab namfau namneuk onlê kolo amasat humaf fauk lê namneâ’in nâko nasi nanan a-nbi tonnantun es-es. Masi nasi (‘lamu) ka nmanua fa ben fun atoni nöet hau ka npaek fa soït alekot, mauthe hit tait ma tpanat fini he tsen hau pukan namfau henait kolo natpén (naplél) nabala nbín. Uab kuatuaf es-es lof napèn bale ma nmoin nabala kalu hit tèk nekak nok nanak tasonâ ma tfene bale nbi hit umenanan, nbi hit kuan ma bale. Uabe nak, “hit pah, nane hit aok; hit uab, nane hiti smanak.” Hanaf mesê nok lasi i, ntomneu pah in lutas-ma-talus nok in uab, Garbhan MacAoidh, atuis-es nâko Pah Skotlandia, haefes nasòp in artikel uab Esperanto lê majudul Lingva diverseco (Metô: Uab In Humhuman, npoi nbi majala Monato, halaman 21, edisi Funfanû-Funsiô 2007) nèk kalimat uab Keltik, nak, “Tír gun chánan, tír gun anam” (Pah lê ka nmuî fa uab, nane pah lê ka nmuî fa smanan).
Yogyakarta, 24 Funfanû 2010
[1] Uab Tetun lê mapakê es Kabupaten Belu ma Malaka on uab kuatuaf. [2] United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization. [3] (Ind: Selandia Baru; Ing: New Zealand).
