Atukus sin neno mnanû

Taklik teu i he ta'ét foto i in sumber.

Neu atúkmuîtin nbi Timor

Oras manse fê natból onnanet,
bijae molô tuke mesê naslutun
nasaitan paän, nnaon neu amonet,
sin bale he nsabat ma nitan manas.

Liänmone tuaf teun natúk bijaenin i
ma nèk sin neu mnesat amanuat es
lê naheun nok hun makukê amliat:
mnahat aminat neu bijae matukû.

Lekâ bijaenin i fê naheun sin taikin,
atuksin a-nbèt nan hau uü mesê
nok mafô alekot he nasnás nabuan.
Etus, nuün, manit naheun amonet.

Tabu manas nemantean sin fufkin,
atuksin nèk sin bijaenin neu oe
he naneuk meno ma ‘puse asait.
Muït matukû ninun nâko noe asait.

Kalobes noe akninô masaitanen
fun meno ma ‘puse nasaitan aof.
Mnesat manuan fê a-npao akisot.
Atukus ma bijaenin nlulun neu nae.

Orse nsek oras, menite nsek menit,
nenomatne alakleö he nkoenonkun.
Nasaitan atuksin ma sin bijaenin.
Neu kalobes fai he nkoenonnémen.

Lakat mesê, naheun nok nekmalinat,
feku alumat nanát bijaenin neu paän.
Tabu ma neno mnanû namsòpen.
Nokâ noknokâ sin na’èkun ntènin.

Kupang-Timor, Funnuâ 2004
Yohanes Manhitu in tuis

Tatlakab Meupsastra nâko Uab Bian neu Uab Metô

Foto: https://www.pexels.com/search/pen

Atuis: Yohanes Manhitu

UAB kuatuafin a-nbi pah-pinan i nmuïn sastra lê matuï nbi fatu, o pisâ, ‘noë, sulat/buku, ma munî i nbi situs internet, blog, Facebook, aî ala matutan nâko batan neu batan natuin atoni fefan lê nasaib hanfuaf. Sastra namasab uab. Ma natuin sastra, amolok uab es-es haef namfau nateab in tenab nèk hanfuaf amasat a-nbi oras in namlilê, napèn susar, aî humaf bian. Uab lê mapakê a-nbi meupsastra ka namnés fa leko nok uab lê biasa mapakê neno-neno nbi ume aî baelmepu. Nbi sastra Metô in konteks, ete tnén atonis in molok oras a-nsiom ânaet amnemat neu kuane nanan. Me onlê uab neno-neno, sastra ini msâ nâmaub ma namliab uab.

Au ukeo tuaf asinmakat es-es he natlakab meupsastra humâ-humâ nâko pah-bian, nès-nès meupsastra moderen nâko uab uf. Neksalit nâko hanaf i eslê he tâmaub sastra tuis uab Metô ini tèk sastra ‘internasional’. Naik nâko sastra molok onlê toni, né(l), nuän, ma humaf bian, uab Metô musti mabiab nok sastra tuis: puisi, cerpen, novel, ma drama. Ma sastra tuis nabè’ ném nâko Pah Timor ma matuï nèk uab Metô, aî ném nâko pah bian ma matuï mafanî neu uab Metô. Mepu humaf i ka feü fa nbi Pah Timor. Hit tahín, Sulat Kninô (Alkitab) a-msâ un-unû masònî/matlakab neu uab Metô nâko uab bian: Ibrani, Yunani, Aram, Latin, mhb.

Lo ‘tebes, a-nbi meupsoin’uab onlê i, biasa nmuî hanfuaf suk namfau es ka nmatoman fa, sin arti amaneote onlêhe namneuk aî sab-sáb a-nbi versi matlakab. Nane fun sastra es-es ném nâko budaya (kultura) ma nfain-on nete neu budaya nane. Es onnane, nbi oras sastra-es matuï mafanî neu uab bian, nilai budaya nâko budaya nane msâ nanét natuin. Lasi humaf i marasa oras hit taim he tanesâ konsep neöp humaf nua nâko pah nua nok budaya lê naikan. Me nbi oras hit a-tseun tan mâneät onlê nane, hit musti tbaca lekleok ma tamép he tasoin tan tuise in nesan neu uab asimot aî uab target. Feës-feës, hit musti tamatab teu in arti (Latin: ad sensum), kaisâ ala tâtesan teu hanfuaf (Latin: ad verbum), henait meupsoin’uab nane in fuane namás ma maüpâ.

Ahínmolkin natonan kit, nak henait hit nabè’ tahín uab-es in “manenun” aî “’beïn”, hit musti tatlakab meupsastra nâko uab bian neu uab nane. Ma henait tuafin abitin pah bian nabè’ nahín uab nane, ameupsastra nâko uab nane musti natlakab meupsastra, onlê puisi, nâko uab nane neu uab bian, nès-nès neu uab lê tuafe namfafau npake nbi negara namfau. Nbi uab ma sastra Metô in konteks, nane nak musti nmuî ameput he natlakab meupsastra nâko uab bian neu uab Metô, oke-msâ natlakab meupsastra nâko uab Metô neu uab bian.

Ntomneu tlakab meupsastra humâ-humâ nâko uab bian neu uab Metô, natuin in dialek es-es, hit musti tpil tan mepu (puisi, cerpen, novel, ma drama) lê mé es hit a-tparlú he tatlakab. Nane njail proyek sastra lê musti masiap lekleok. Nmuî aspek humâ fauk es musti taheun sin henait proyek nane nnao naleok ma nèk hasil alekot: (1) ameput, eslê tuaf lê nahín sastra ma uab nua’in (uab sumber ma uab asimot) nane lekleok he nanaob mepu; (2) oras, eslê lekat he lekâ mepu nane na’úbon ma lekâ musti mamotâ natuin salit; (3) dana, eslê loit he tbaen ameput nane ma kalu ka nmuî aterbit he nbaen produksi, meupsastra nane nabè’ mapoin ma njail buku; (4) distribusi, eslê lalan he tbait ma tsònû meupsastra matlakab nane neu bale-bale ma ntean tuaf abaca sastra sin. Es onnane, tlakab meupsastra nane ka mepu an-anâ fa, onlê tuaf bian in neöp. Masi mâneât, in musti manaob.

Nbi tonnatun moderen i, hit fê tafnekan he sastra Metô—lê matuï nèk uab Metô—ka nlem fa nbi “tasi globalisasi” aî namneuk natuin “anislutuf hegemoni”. Meupsastra humâ-humâ musti matuï nèk uab Metô he tpanat uab i ini smanan, oke-te tasoin tafanî kanan mepu nane neu uab bian he tèk hit uab i in kanan neu pah-pinan amanuat.Ω

Yogyakarta, 9 Funnuâ 2014