Uab Metô aî Labit es Musti Nahún?

Foto: www.photovoicesinternational.org

Atuis: YOHANES MANHITU

MASIT feësat hit tatoit, “Uab Metô ka Labit es musti nahún oras hit he tânoinâ liänâ lê he nmulai namolok?” Nane tuaf es-es in hak he nânoinâ in anah. Nmuî tuaf lê nahunun uab Metô, fun nane uab lê mapakê neno-neno nbi ume. Sin bian nahunun nain Labit fun nane uab lê mapakê a-nbi skól anâ henait oras liänâ nane naskól, in kaisâ napèn mâneät, nès-nès neu molok ma baca. Nmuî tuaf bian lê nahunun uab Metô ma lekâ liänâ nane nahín Metô suknoba, in a-nmulai nafètne he nhuk Labit kleö-kleö. Kalu in ainaf-amaf sin ok-okê nahinen Metô, neu mauthe in nahín Metô nâko ume, ma nbi skól, in nabè’ nânoin’on he nahín Labit. Nane nak in kaisâ matalâ he namolok uab Metô a-nbi in ume ma skól. Hit tahín tak PBB njamin he liänâ—nbi klas dasar sin—nabè’i nsimo ‘noinâ nèk uab lê in nahine lekleok, fun nane in hak. Es onnane, uab kuatuaf es-es a-msâ majamin he nmoin ma mapakê nabala.

 

Hit ok-okê tahín, tak uab Metô ma Labit nuasin a-npenting okê, alaha es-es musti mapakê natuin in oras ma bale. Uab Metô a-npenting leüf fun nane ‘maus kultural lê hit beï-naï sin nabalab nani neu kit he tpanat, te Labit nane—nbi Indonesia—hit uab nasional, lê a-njail nete neu kit he nabè’ tamolok tok to(b) Indonesia nâko pulau bian. Neu abitin Oekusi-Ambenû, uab Metô (Baikenu) nane uab nasional mesê, lê mapanat ma mapakê a-msâ masi sin uab resmi eslê Tetun ma Portugis. Labit, Tetun, ka Portugis nabè’ mapakê piuta. Me nane ka nak fa nak uab Metô ka nmuî fa bale nbi hit nekak ma neöp. Uab bian—nès-nès uab matâteme—nabè’ mapakê on “senter” neu hit uab. Ntomneu lasi i, Johann Wolfgang von Goethe, am’úf sastra Jerman ini haefes nak, “Wer fremde Sprachen nicht kennt, weiß nichts von seiner eigenen” (Sekau es ka nahín fa uab pah-bian, ka nahín fa sâ-sâ a-ntomneu in uabe kun).

Noemuti, Timor Neontés, 25 Funboës 2009

Kleö Ntomneu Matteo Ricci ma Uab Sinas

Atuis: Yohanes Manhitu

HAEFES I, au ukeo abaca-sin he tpiô henait tahín uispaer Yesuit-es lê a-ntepon kun in lolen he nânoin’on talantea nahín lekleok uab Sinas, ka ala fa namolok, me tala ntui naleok onlê ahintin. In eslê kaesmutî ahunûsekê lê nahín tuis Sinas klasik ma oke-te nok in aonbian, Michele Ruggieri, nsusun kamus Portugis-Sinas ahunûsekê. Fun a-nbi oras nane, fêka nmuî fa sin biakin lê nahinan uab nane leko-leko. Mepu mâfenâ nane in nanaobe he nèk meûsinê neu atoin-Sinas ok-okê lê a-nbi oras nane, fêka nahinan fa lasi Sranî ma teknologi lê neman nâko pah Kaesmutî. In a-msâ eslê kaesmutî palmelu lê a-ntam neu Kota Matalâ (The Forbidden City), uiskesel Sinas in sonbalaf lê tuaf anaomnemat matalâ he nteane ma nkiso.

Uispaer kaesmutî lê hit fê tamolok a-ntomneune eslê Matteo Ricci (nèk uab Sinas nak Li-ma-teu), mahonis a-nbi Macerata, Italia, nbi ton 1552. Ricci na’úb ini ‘noinâ teologi ma hukum a-nbi skol Yesuit-es a-nbi Roma. Nbi ton 1577, in natám sultotis (lamaran) he njail anggota misi neu India, ma in natbók nâko Lisabon, Portugal, neu India, nbi Funtenû ton 1578. In a-ntea Goa, India, nbi Funsiô ton 1578, ma ton há nfin onnane-te in natutan naot neu Pah Sinas.

Nbi ton 1582, Ricci nmulai nânoinâ he nahín Sinas in uab ma adat a-nbi Makau, oras nane Portugis es naplenat pah pisâ nane. Natuin in hine neu uab—molok ma tuis—Ricci nabè'i nsolnon ma naseolbon nok atoin’askoltin a-nbin Pah Sinas a-nbi oras nane. Ka ala fa nane, Ricci msâ es a-nfain nete-lalan neu hine matematika kaesmutî ini neu abitin Pah Sinas, lê oras nane fêka napènin fa hine nane. In nânoinâ sin geometri, trigonometri, astronomi, ma natlakab Euclid in buku 6 (né) neu uab Sinas. Nbi area geografi ini, Ricci nane kaesmutî ahunûsekê lê a-nlekan atoin-Sinas sin gambarpah (peta), lê natámnok Pah Sinas. Nbi oras nane, abitin Pah Sinas neneôpin nak ala sin pahe es nânae nbi pah-pinan i.

Tuis i ka nsail fa he ntek nasòp sâ-sâ a-ntomneu Ampaer Ricci, fun i ka biografi fa. He tâpalan molok, neu mauthe tketun lasi on i: Matteo Ricci, natuin in hine uab Sinas, nfain-on nete-lalan, he nèk halinat ma meûsinê (eslê Lasi Sranî ma hine humâ-humâ) nâko Kota Abalbalat (Roma) neu Kota Matalâ (Pah Sinas). Ricci natón nalail bukti ben, nak uabe es lof nasoin lalan neu pah ma budaya bian. Kalu ka natuin uab, ‘noinâ ma hine ka nabè' fa masenâ, saäntèn he nmoin namlia talantea nafua leko. Neu, munî i Ampaer Ricci in naukele (niutnatê) es Distrik Xicheng njali ‘takaf neu matalus (relasi) Barat-Sinas ini. In nasaitan pah-pinan i nbi Beijing nok tanggal 11 Funnimâ ton 1610, nbi oras nane in tone 58. Talantea munî i, Ampaer Matteo Ricci (Li-ma-teu) in kanne matuï nabala es Pah Sinas in sejara, ma atoinkomunis-sin amsâ a-npules ma nhormat uispaer misionaris nâko Itália i, lê un-unû a-nmepu nbi sin pah.

Noemuti, Timor Neontés, 25 Funboës 2009

Foto: http://www.faculty.fairfield.edu

Referensi:
http://en.wikipedia.org/wiki/Matteo_Ricci
http://www.faculty.fairfield.edu/jmac/sj/scientists/scientists/ricci.htm